Kamis, 31 Oktober 2013

Nunduk 1 - 25

"Lawer  rinsi  ransang" - so  ndunduk? Rei  hia  Ende  Gina.



1.  WELA LONGGAR AGU TIMUNG TE'
Wela Longgar ata reba. Reba teot data ho'. Do ine  wai ata nanang hia. Manga sengata ata molas.Timung Te' ngasangn. Molas  data  ho sama  molas  de  darat. Rangan sama  lasar pandang, pasun sama lasar pau. Ise sumang tau.Manga get nain hia Wela Longgar latang hia Timung Te'. Ne nggitu kole hia Timung Te'. Sumang tau  jodo dise so'. Kawing  ise. Hia Wela Longgar manga kaen. Ise so' manga  get nain latang hia Timung Te'. 'Oe  Wela Longgar, senang tu'ng  kaut  hau e....manga  wina  molas, hia Timung Te'. Wina  samay  ta e?" tegi de kaen."Ole,toek aku ta...kae. Aku latang hia Timung Te'agu  hia Timung  Te'  latang  te  aku,"  wale diha Wela Longgar latang te kaen. "So' caran kudut ngance  kawing agu  hia  Timung Te'?"pikir de kaen hia Wela Longgar."Ta mbele kaut lite hia Wela Longgar ho'e,kudut   lili lite hia Timung Te',jangka  de   kaen  hia Wela Longgar.Hitu ata  pande dise.Sa  leso, bantang ngo duat uma  one lodok  ise. Woko poli rimu, tapa lise  uma hitu."Wela Longgar, tapa mai  one  mai lodok hau e, ami mai peang  mai  sising,"jaong  dise. Toem lewang perenta  hia Wela Longgar ho'. Lako  hia ngo one Lodok. Woko sai one Lodok  hia, tapa  lisa pu'ng one mai sising.Neho ata leok hia  Wela Longgar  api ho'. Toe  ngancen losin  hiaWela Longgar. Hia  muntung  rukus le  api. Kole  kaen-kaen so ga."Nia hia  Wela Longgar  ta  kae,"rei diha Timung Te' du sai one beo   de kae so'. "Ae...we' olo  hia bao, ai kudut  ngo one beo data  jaongn," wale de kaen. "Ngo one  beo data? Beo apa? rei diha  Timung  Te'  one  nain. Pisa leso  gereng  diha Timung Te'  ho'. Toe tara  tua hia  Wela Longgar. Dion  keta  nuk  diha  Timung Te' hoo  ga. "Am  poli  mbele  lise kae  rona  daku ho,  toe one  tana data  neho jaong   dise,"pikir  diha Timung Te' one  nain. "Wela Longgar, nia hau, wale damang aku de hau. Aku momang tu'ng  hau," jaong diha Timung Te' one  nain. Toko  wie hia  Timung Te'. Manga ita one nipi liha. "Wela Longgar mata  one lodok du tapa uma te wonang hang (woja, latung, tete, teko, kei, moat, tese, mesak, sela, hosu) agu ute (ndesi, timung, tago, kelende, kelas, saung ndaeng, labu,"  ne nggitu  itan liha one  nipi. Sedi nai diha  Timung Te'. "O... Wela Longgar  mata , muntung rungkus du tapa uma one lodok te wonang hang agu ute. Dasor tua koley sepisa. Ogok aku eme kudut  lili lise kae . Aku momang hia Wela Longgar." jaong diha  Timung Te' one nain. Gerak tana. Ngo peang uma hia Timung Te'. Kali lut kin kali le kaen. Dindor kid kole ise musi mai  hia Timung Te'. Hia Timung Te'  eko roto agu gogong. Te soon gogong ho'? Gogong kudut  te na' toko diha Wela Longgar. Sai one uma, batu ngger one lodok liha. Ita liha oto diha Wela Longgar. Kemas keta nain.

Pili liha toko diha Wela Longgar. Kaer liha utung haju kudut ita toko diha Wela Longgar. 
Ita toko sain. Pili liha na' one gogong.  Main dere koen: 
"E...e... Wela Longgar e..., e... ho toko saim a....nara go reba kendit...
Mai sisa de kaen ga: "Ta Timung Te', kom te tu'ng toko diha Wela Longgar situ, am toko de kaka kaut.
 Mai wale diha  Timung  Te'  one deren:
"Kom te tu'ng weta ga..., aram toko de kaka kaut situ, ata  bae damin hia Wela Longgar toe dim moran"
"Tu'ng kae, tu'ng a...., a... o  kae...., wonang woja e... laing a... nara go reba kendit.... 

Saker - saker kole liha one utung api situ. Ita liha toko berambang. Pili liha na' one gogong.Mai deren ga:
"E...e... Wela Longgar e..., e... ho toko berambang  ma....nara go reba kendit...
Mai sisa de kaen ga: "Ta Timung Te', kom te tu'ng toko diha Wela Longgar situ, am toko de kaka kaut.
 "Kom te tu'ng weta ga..., aram toko de kaka kaut situ, ata  bae damin hia Wela Longgar toe dim moran"
 Mai wale diha  Timung  Te'  one deren:
"Tu'ng kae, tu'ng a...., a... o  kae...., wonang latung  e... laing a... nara go reba kendit...

Saker - saker kole liha one utung api situ. Ita liha toko rasap.Pili liha na' one gogong.  Mai deren ga
"E...e... Wela Longgar e..., e... ho toko rasap  ma....nara go reba kendit...
Mai sisa de kaen ga: "Ta Timung Te', kom te tu'ng toko diha Wela Longgar situ, am toko de kaka kaut.
 "Kom te tu'ng weta ga..., aram toko de kaka kaut situ, ata  bae damin hia Wela Longgar toe dim moran"
 Mai wale diha  Timung  Te'  one deren:
"Tu'ng kae, tu'ng a...., a... o  kae...., wonang  ndesi  e... laing a... nara go reba kendit...
 
Saker - saker kole liha one utung api situ. Ita liha toko pa'. Pili liha na' one gogong. Mai deren ga
"E...e... Wela Longgar e..., e... ho toko pa'  ma....nara go reba kendit...
Mai sisa de kaen ga: "Ta Timung Te', kom te tu'ng toko diha Wela Longgar situ, am toko de kaka kaut.
 "Kom te tu'ng weta ga..., aram toko de kaka kaut situ, ata  bae damin hia Wela Longgar toe dim moran"
 Mai wale diha  Timung  Te'  one deren:
"Tu'ng kae, tu'ng a...., a... o  kae...., wonang timung  e... laing a... nara go reba kendit...

Saker - saker kole liha one utung api situ. Ita liha toko salong'. Pili liha na' one gogong. Mai deren ga
"E...e... Wela Longgar e..., e... ho toko  salong'  ma....nara go reba kendit...
Mai sisa de kaen ga: "Ta Timung Te', kom te tu'ng toko diha Wela Longgar situ, am toko de kaka kaut.
 "Kom te tu'ng weta ga..., aram toko de kaka kaut situ, ata  bae damin hia Wela Longgar toe dim moran"
 Mai wale diha  Timung  Te'  one deren:
"Tu'ng kae, tu'ng a...., a... o  kae...., wonang labu  e... laing a... nara go reba kendit...

Saker - saker kole liha one utung api situ. Ita liha toko rempa wai'. Pili liha na' one gogong. Mai deren ga
"E...e... Wela Longgar e..., e... ho toko   wai'  ma....nara go reba kendit...
Mai sisa de kaen ga: "Ta Timung Te', kom te tu'ng toko diha Wela Longgar situ, am toko de kaka kaut
.
 Mai wale diha  Timung  Te'  one deren:"Kom te tu'ng weta ga..., aram toko de kaka kaut situ, ata  bae damin hia Wela Longgar toe dim moran"
"Tu'ng kae, tu'ng a...., a... o  kae...., wonang  kelende  e... laing a... nara go reba kendit...

Saker - saker kole liha one utung api situ. Ita liha toko lime'. Pili liha na' one gogong. Mai deren ga
"E...e... Wela Longgar e..., e... ho toko  salong'  ma....nara go reba kendit...
Mai sisa de kaen ga: "Ta Timung Te', kom te tu'ng toko diha Wela Longgar situ, am toko de kaka kaut.
 "Kom te tu'ng weta ga..., aram toko de kaka kaut situ, ata  bae damin hia Wela Longgar toe dim moran"
 Mai wale diha  Timung  Te'  one deren:
"Tu'ng kae, tu'ng a...., a... o  kae...., wonang  sela   e... laing a... nara go reba kendit...

One  uma ho't  poli bowo weki diha  Wela Longgar  todo  po'ng ata nganceng  jiri hang (woja, latung, mesak, sela, tete, kei, teko, tese agu dot kaut)   agu ute (ndesi, labu, koja, kelende, tago, timung, kelede, boncis, picai, kol, wortel, agu dot kaut).

Kole Timung  Te' . Lut kin de kaen. Sai one mbaru, mai tae de kaen, ta Timung te' agu aku kaut  hau e...   taun te nuk hia  Wela Longgar hau," jaong de kaen. "Toek aku ta  kae, mesen moang hia Wela Longgar  daku,"  wale diha  Timung Te'. Gogong toko diha Wela Longgar na' one  loang liha Timung Te'. Jadi uli toko situ one ga. Beka uli ho' eta -eta langkas agu peang-peang beka, wiga  jadi ata  manusia kole, neho keta tara diha Wela Longgar kin. Senang diha Timung Te'.  Mesen keta senang diha ai  mose kole ronan, mose one mai uli. Agu te suan, manga hang agu ute  one uma wiga ise toe geong hang agu ute. Mose samas ise  ga toe manga kurang hang agu ute.

(Nunduk diha Ende Regina Jenaut  via tlpn, ........2013. Catat di VMG Blok D4/8, ...., ketik di JPS 5 September 2013).



2.  GOLO REA: EMA HEMONG ANAK

Manga  sengata  ata tua'ema. Hia ho' manga anak ata rona.Anak hitu koe kin. Sa leso dade ngo bang motang liha. Ise  bang  motang  eta Golo Rea."Nana, ngo awo io  hau,ngo  sonda  motang  agu  tagi /rusa, aku  saka se' pate,"jaong de eman  latang anak ne."Eng ema,"wale de anak koe ho  agu lako ngger  awo lut perenta de eman . Ba  agu asu  anak  koe ho'. Dengang  le asu  motang agu  tagi /rusa /ndaot  so'.  Ema  saka  one  pate. Woko  mai motang so' one   pate,  reme siap  kraeng  ema. Hia   beke motang  agu tagi so'. Sibuk  hia  urus motang  agu  tagi so'. Rapak  du mane  tana,kole hia ga.Wajol  sibuk  urus   nakeng, hemong  anak  hot  reme  sonda motang agu  tagi. Mesen senang ita  nakeng do, hemong  te kawe agu  reje anak koen  te  kole one mbaru.  Anak  koe ho  ga  mbeong  one  puar bone.  Untung  manga  ata  lako salang one  puar hitu.  "Co'tara manga no'mhau?" rei  data  hitu. "O... ite, aku  bang  motang  agu  hia  ema. Runing ngo sondo motangaku liha.Hia  jaga  one pate. Poli  hitu  ga... toe kaut manga itan  hia laku, wiga aku manga no'. Apa ngasangbeo  de hau?" rei  data  hitu. "Toe  baen laku."  wale deanak  koe hitu. "Ole... so cara gate sampe hau."Jaong data  ho'."Ole, ite,maram  dade  kaut litek aku. Maram jadi mendi  dite laing, daripada aku  kaeng hanangkoe onepuarmengot ho'," jaong  de anak koe ho'. Eng eme ne nggitu ga...mai  ga...ngo one beo daku.Lako sama  ise ga,ongo  one  beo data ho'. Anak koe ho uwa  gula bok  leso. Hia ho seber te duat, rajin sampe hae ata, dia  holes weki.Hia ho' jadi  ata bora  nitu.Lanar woja,latung, sele,mesak, timung,ndesi,kopi,agu do  kaut.  Hia  ho'nuk  sangged  ata siot  poli  sampe hia  agu  nuk   kole  ata tuan, termasuk eman  hiot  hemong  hia eta golo Rea. Sa  len, eme  tenang  eman, dere de hia te embong mosen.Ne nggo'deren:"Eta Golo  Re...a....,e...a  daku  ame,pola motang  koen o...tagi koen...E...a hia ame, ba motang koe  otagi koen....".
One  sa  leso, manga  ata  mai kawe mose (woja, latung). Ngoone beo hitu ata  hitu. Masuk  one mbaru  databora ho'hia. "Ole mori,neka  rabo,neka  rabo,mai osok one mbaru dite Mori te tegi sampe wajol  leng bail darum  bara  wajol toe  manga  hang. Te  tegi sampe  dite  te tuda  koe  woja  agu latung kudut  ngancemose  ami." geso  de  ata tua' ema ho'. Ole ne  nggitu ko...ema "jaong  data  bora ho'.  "A walang  ite ta, toemanga  anak  dite  kotaralako le rud dite ata  tua ho  te kawe  mose.Ai eme  manga anak pe,  jera  ise  kaut  te  ngende  woja  agu  latung, toe lako  ite  ata  tua' ho',"jaong  de ata bora   ho."Mori...,danong manga  anak  ata  rona,landing  mora one puar eta Golo  Rea  du  bang  motang  agu tagi. Pu'ng  du  hitu ga... toem  manga  itan, ruda  mora  terus  dengkir  ho. Hitu  tara  lako rukawe  mose," jaong  de ata tua ema ho'.  "So  tara  sampitmoran anak dite  hitu? rei  data bora ho'. "Mori  du  hitu,  jera hia laku te weling motang  agu tagi be awo mai.Aku saka  saleone  pate. Keliru daku  mori  ga, woko haeng  kaut  motang  agu tagi so, kole kenos  one mbaru  /beo, pola motang  agu   tagi,  hemong reje  agu benta  anak koe ata rona ho'.  Toe  baen  du kole  dakudu  hitu,  melut nia anak daku ho'. Toe kautmanga  nuklaku te kawe  mantar ho.," jaong  de  ata  tua  ema ho'. So'tarasampe  hemong  anak  koe  ata  rona ho'ite?"  rei de ata  bora ho'. Hitu  ketap mesen  keliru daku lite. Mesen  senang haeng motang  agu tagi  ga hemonganak dading," wale data  tua  ema ho. Nia danong  moran anak  dite hitu? reo  data  bora ho'. Eta pua  Golo  Rea, e ite," wale de ata tua ema  ho agu segol. Du  hitu langsung  nuk one utek  ata  bora ho' dere   hiot  dekit dere  laing  liha du tenang ata  tuan:
"Eta Golo  Re...a....,e...a  daku  ame, pola motang  koen o...tagi koen...E...a hia ame, ba motang koe  o...tagi koen....". "Ole...ho...ema  daku,"jaong one nai. "Ole Mori, sampe  koe  aku  te tuda woja  agu  latung," geso data  tua ema ho'."Mau ta ema." wale de ata bora ho'. Teing  liha  woja  agu  latung so'. "Eme   taung  bokong  so' mai  kole se  pisa," pede de ata  bora ho' du pedeng woja  agu latung te latang ata tua ema ho'.  "Mori, hampa ho'ema  daku. Hia paka mai kole se pisa. Hia paka kaeng no, kaeng sama  agu  aku.
Pisa  wulang  wa  ga... mai  kole  ata tua ema ho'.
Tombo  mbajik  keta  agu  ata  bora ho. "Ole  ema, asa  eme  kaeng  no'  kaut  dite," jaong  data  bora ho'.  "Ole  Mori, toe naun  agu  patun aku kaeng no'.Neka nggitu.Kaeng nokaut  dite," jaong  data  bora ho'.  Mori  neka, aku ho'ata  lenggetoe  naun  kaeng one mbaru dia  dite ho'. Remo eme sampe  teing woja  agu latung  kaut latang aku," geso data  tua'  ema ho'. "Ole ema, neka nggitujaong  dite. Mbaru ho'mbaru  dite. Anak ditek  agu. Am sembeng le dedek  aku danong  wiga nganceng manga no. Wali dia kamping Morin laku ai aku nganceng sumang  kole agu ite Ema laing. Kaeng no kaut ite.Eme  manga ase  kae sili  beo  ata darum  tukad,pede kaut  ise  te mai  emi  bokong no'. "Ole anak, ampong  aku emam  ta  ata  pencang  kaut  ite  one  weja, ledong  kaut  ite one  leso," jaong de   ata  tua ema ho'. Ise  rao sama taud. "Eng... aku toeperlu  nuk latang gauk situ,ata paling mesen, ite nganceng  sumang kole. Aku danong mbimbor mose hanang  koe, pencang one  wejang, ledong  one leso, landing  le mesen kuasa de Morin, manga ata sampe  aku dade aku one beo ho'  wiga  aku nganceng  kerja agu  ita ata milad  haeng  bate siod kawe.Mai  ga ite nai saanggid  tuka sa leleng, te wali dia kamping Mori Jari  ai  le mesen  kuas  diha itenganceng  sumang  kole. Maig ga ite adak Kaba  Bakok  ai ite  nganceng baeagu  sumang sama  tau..Ise  undang lawa kudut ikut adat wali dia'   ai sumang  tau kole. Pesta ise ise  agu sangged  lawa do. Mesen senang  dise  ai mora anak /ata  tua ngance sumang kole poli  hitu.
(Sumber asli: Nunduk diha Ende  Regina  Jenaut, 7 Agustus 2013, Rumah  Gendang  Wela,Manggarai. Ketik 27 Agustus 2013, d i  Lab Komp, JPS- Bekasi).



3. RUE  AGU   WELA

Rue agu  Wela. Ne nggitu  ngasang   sua  tau mensia. Ise  sua so'  weta  nara. Ise  sua  so' pencang  one  wejang  agu legong  one  leso  le  ata  tu'ad. Ata  tu'a  dise  poli  matad ga.  Ise  so jadi  anak    lalo. Ame toe haeng, ende toe repeng. Ise mbitu - mbatur   ngger  lau, ngger  awo ngger  sale'. Toe manga  ata te  titong  agu  tatong  ise. Ise  uwa jiri  ata reba koe  agu molas  koe. Du mose mbitu -mbatur hitu, one sa  leso, ise so' lako loleng  ngalor. Sambil kawe tuna, pake, rukus, kuse (kepiting), ise bantang kole ngger  one  mbaru, ai  manga  ata  kudut  taeng ise. Mai reje /bantang  diha  Wela ngong  hia  Rue one  deren: "O... hau  Rue  Nara  ga... kole...nana  ko...le,kole  ghau ga.... Kudut  sai amang ga... e..  Dalu Pacar....o  hau  Rue  nara   ga....".
Mai reje   diha  Rue te  wale dere  de wetan: "O hau  Wela  weta...ga...Kole...weta  ko...le...,kole  ghau  ga...kudut  sai  inang ga...de... dalu....Cibal, o  ghau  Wela weta... ga...."
Ise kole  nggor one  mbarud  one  beod.    Manga  ata te taeng ise.  Meka  awo  mai   Cibal te rei  hia Wela kudut  wai awo  Cibal.  Meka  wai mai Pacar kudut  reje hia  Rue   te laki  wa  Pacar, kudut  ise  so...toe mose hanang koe  terus. Wiga hia Wela ho' ga  wai ngger  awo  Cibal. Inang agu amang diha awo mai  Dalu Cibal. Hia Rue  laki ngger  wa  Pacar. Inang agu amang diha ga wa  mai  Dalu Pacar.

(Nunduk diha  Ende  Regina  Jenaut,  Wela, 7 Agustus 2013  di  Rumah  Gendang  Wela, dan via tlpn  27  Agustus  2013 dari  Lab.Komputer  JPS,pkl 19.30 WIB). 


4. POCO KUWUS AGU WATU UMPU

Manga ase kae. Poco Kuwus agu asen. Poco Kuwus kae.
Sa leso  Poco Kuwus jera asen kudut kaeng woleng. Lorong le ase ho'. Nia osang ata bencan lite te kaeng daku? rei de ase kamping  kaen, hi Poco Kuwus. "Lako kaut  ite. Eme nggo', wale kin laku rei dite, toe nitu osang kaeng  dite. Landing eme toe wale laku, nitu osang latang kaeng dite," pantil di Poco Kuwus latang asen.  Lako  ase ho'. Des dia'-dia' hia. "Lako di aku e kae," jaong de ase ho'. "E... lako dia'-dia'," wale di Poco Kuwus.  Du lako hitu tetap wantil agu kae. Tegi  nabit de kae latang osang weru latang kaeng diha.  Lako ase ho'. Sai one pisa osang, rei de ase ho' one kae du sai one neteng osang. Asi ase ho' te  tegi nabit  de kae. Sai neteng osang, asi agu rei liha:
  1. Beo Lasang, rei le asen: "No' aku ko kae......  Poco Kuwus: Toe, lau-lau koe......... Lako ase ho', one osang  asi diha  manga todo mata wae / temek. Temek hitu  jiri Wae Teku  data  lasang semoln.
  2. Beo Ker: rei le asen: "No' aku ko kae......  Poco Kuwus: Toe, lau-lau koe......... Lako ase ho', one osang  asi diha  manga todo mata wae / temek. Temek hitu  jiri Wae Teku  data   Ker  semoln.
  3. Beo Ranggu: rei le asen: "No' aku ko kae......  Poco Kuwus: Toe, lau-lau koe......... Lako ase ho', one osang  asi diha  manga todo mata wae / temek. Temek hitu  jiri Wae Teku  data   Ranggu  semoln.
  4. Beo Berang Nangis: rei le asen: "No' aku ko kae......  Poco Kuwus: Toe, lau-lau koe......... Lako ase ho', one osang  asi diha  manga todo mata wae/ temek.
  5. Beo.....................: rei le asen: "No' aku ko kae......  Poco Kuwus: Toe, lau-lau koe......... Lako ase ho', one osang  asi diha  manga todo mata wae / temek
  6. Beo......................: rei le asen: "No' aku ko kae......  Poco Kuwus: Toe, lau-lau koe......... Lako ase ho', one osang  asi diha  manga todo mata wae / temek
  7. Beo..............: rei le asen: "No' aku ko kae......  Poco Kuwus: Toe, lau-lau koe......... Lako ase ho', one osang  asi diha  manga todo mata wae/ temek
  8. Beo...........: rei le asen: "No' aku ko kae......  Poco Kuwus: Toe, lau-lau koe......... Lako ase ho', one osang  asi diha  manga todo mata wae/ temek
  9. Beo...........: rei le asen: "No' aku ko kae......  Poco Kuwus: Toe, lau-lau koe......... Lako ase ho', one osang  asi diha  manga todo mata wae/ temek
  10.  Golo  / Watu Umpu: rei le asen: "No' aku ko kae......  Poco Kuwus: Toe manga walen. Ngasang toe wale,  nggoo jaong de ase ho'. O.... ho' osang ata benca  liha kae Poco Kuwus latang te aku. Asi nitu hia ga, toe manga lako kolen. Jadi de  Golo Umpu. Be wa mai hitu manga sawa agu wae.
Asi lau  Welak ase ho'. Ase ho' jiri watu Umpo. Be wa wa'in   Watu Umpu   mboas  wae. Tanan kole ga rata. Wiga ata  pande  sawa  be wa  wai' Golo  Umpu. 
Eme manga  ata  Kolang  ata  liba  agu  lambu  lau  Golo / Watu Umpo, eme  rei  lata :" nia mai dite", neka wale nggo" le mai  Lasang / Bilas / Ker / Ranggu.Wale  one  mai  beo  baa  kaut.  So' tara nggitun? Ratang deko de  empo  watu  umpu. Ai nggo eme ne nggitu wale data, ngoo  jaong de  watu umpu, kali ase kae  agu  hae  wau  daku so' com  poe no laku te kaeng sama aku aku. Maksud  kaeng sama agu watu umpu nge nggo'   beti agu mata lain.




(Nunduk diha Ende Gina, ... perlu  rei   kole one hia Ende  agu one ata Kolang). JPS, 28 Mei 2013.




5. LANUR AGU HI TIMUNG TE'
Lanur  agu Timur  Te'  ho'  wina ronas. Hi Timung Te' ho'  molas teot. Do  ata  nanang  hia. Toe  hanang   mensia, bahkan  kode kole nanang hia.   Beo dise   Lanur agu Timung Te' lupi  puar. One puar  hitu  do  keta  kaka, neho motang, ndaot, rutung, betu, kula, ngkiong, tepong,  lurut  agu kode. Kaka so', terutama kode seber  keta  te pande kose uma agu gori dise Lamur - Timung Te'. Eme weri latung ise, eme  isi latung  so' ga, mai kaut  kode  saek,  tako ba  one puar  te hang  dise. Ne  nggitu  kole agu muku,  timung,  ndesi, tete, teko. Sangged  gori  diha Lanur  agu Timung Te' tantu pande kose kole  lise.Beti nai  hia Lanur ho'  latang  kode so'. Kode  so'  manga  ata jiri adak laing.  Ngasang  Kode  Seket. Kode Seket ho'  bese, mese, langkas. Kode seket ho'manga  get  nain latang  hia  Timung Te'.  Ngaji agu bengkes  diha porong  gelang  koe  matan  hia  Lanur  kudut nganceng  kawing  agu hia hi  Timung Te. Manga get nain hia kudut lili hia Timung Te'.
One sa lesohi Timung Te' ho'  ngo kawe  ute  puar, neho saung  milos, pane, gilo,hum. Hia tiba  one sa haju  mese. One  haju mese ho'  kaeng Kode Seket  ho'. Lelo de dia'  keta liha hia Timung Te' ho'. Mbider  / mbogok  keta  matan porong  hia Timung Te' ho'. Lerem liha pelet hia Timung Te'. Mesen  keta  bengkes  agu get  diha  te kawin hia Timung Te'. Mbi rakang  keta nuk diha  eme jadi wina  diha laing   hia Timung Te'. Reme ketang mbi rakang  nuk diha, toe sadar liha, nggo'  curupn:" Matak ende,manik laing molasn," jaong  diha one  nain. Denge liha  Timung Te' ho.  Toe hanang tombo nenggitu, Kode  Seket ho' kole  witek / wange hia Timung Te' kudut  jadi  wina  diha  laing. "Leng  ketan  kode Seket  ho'. Poli kose  po'ng  one  uma  dami, ho' kole hia ga  kudut  pande kose  aku.Co' jaong  diha Lanur  to'ng latang  aku  eme  bae nggo' liha, witek /wajak / wange aku  kode ho'. Gereng  diha  kode Seket ho' cepisa   keta matan  hi  Lanur  kudut nganceng emi liha hi Timung Te'. 
Kole mbaru  hia Timung Te'. Pande  hang latang  hia Lanur. Ise so'tombo-tombo.Tombo kole lihaco' witek de kode seket latang te hia. "Poti  bambo  kode Seket  hitu, apa rajan hia tara witek hau.Kode kali hia, ba'ng nanang keta hau atamolas dia'. Gereng  hia, aku keta ndota jiri dojang, saut  jadi awu,"jaong diha Lanur  agu rabo-rabon. Emi kopen kudut ngo le puar  kudut  ngo mbele  kode Seket  hitu.Landing,maik hi Timung Te' jaong  ne nggo': "Lanur, neka  paki  hia. Mai di, lonta wad di, reje  leleng -bantang sama . Ne nggo   caran kudut pande kala  hia "jaong  di diha Timung Te' kamping hia Lanur  one Lonto leok dise  sua. "Ne nggo'caran : ite ange mata. Na' haju  lunteng  lite wa lutur te ganti  hau. Wolet le towe puli  hitu  tadu de kain bakok. Aku ga  be sumu  mai  rapu hitu  lorang  jejeng agu tundu kid wajol mora hau. Du hitu, hau,agu sangged asu tepeng  eta lobo. Hau tepeng  one labak. Eme poli taung  tadud sangged nua,lewo,para,ite agu sangged asu do dite ngo wa lutur  kudut  pande  mata  kode Seket  agu ase kaen,"ne nggitu jaong diha Timung Te'ting salang latang hia Lanur te sasa mbolotmose  dise. "Eng weta, nuk dia taung situ. Ce pisakali panden  lite  ga."jaong diha Lanur. " Se lima ,"wale  diha Timur Te'. 
Rapak  neho se liman  ga,  pande  bantang  dise Lanung  agu Hia Timung Te'. 
Bungkusdialisa sa haju lunteng poli hitu ha'wa'lutur pande lalong.Poli hitu na' kain wuwus eta main. Tepeng eta Lobo hia Lanur  agu  asun. Le  Puar, Kode Seket  pasang tilun tedenge Wewa sepisa matan  hia  Lanur kudut jadi agu hia Timur Te' hia. Sengata  ata te  ngo wero le puar, tombo susa diha Timur Te'ai rowa  hia  Lanur.  Ngo se ngata ata te wero. Tombo liha one Kode  Seket  "Ole,rowa  hia  Lanur lau mbaru  ba  gula ge ta, rowale beti.  Keti keta seli   hia  Timung Te' ai  rowa  hae  kilon. Sei keta te kawe haju, kawe hang, duat uma, kalek sawa, selung kaba,jarang.   O sanggen  taung ite walang ga,ngo laun taung  kudut lonto walu lau mbaru,"jaongdihat wero ho'."Ole,ne nggitun ko,eng ami ngo laumbaru to'ng.Akuperenta sanggen ase kae kole kudut ngo lau itu taung to'ng."wale  diha  kode  seket.  Wanain kode  seket  ho  senang  toe nganceng kukut." Sinan liwa,laun ntaung  gereng  daku te  mata  hia  Lanur, kudut  aku nganceng lili luang hi  Timung Te', woles cembes nai. Ai woko ho' kalimatan ga, nisang  keta nai  daku. Hipup ata ngaji,bengkes  agu gereng daku,"jaong dihakode seket  wa nain, telosa  peang,rantang bae le kode bana.
Woko poli taung nekek agu kongko weki dise,lako ise ngo  lau  mbaru susa. Lelodise kemas keta  wekin hia  Timung Te'.Jejeng kin lorang  loran.Lonto  ise onembaru liha Lanur agu Timur Te,mbaru ata rowet keta bilik agu  lutur. Mbaru hitu do keta nuan.
Retang hia  Timung Te' ho ga  tombo  susa nain.
"Lanur, ho hau lakom ga,so' ketak aku musi main, sei  keta  ata kawe haju"," retang diha Timung Te'
Mai Wale de kode Seket agu ase kaen:" Ami  o... kawe  haju...."wale dise. Ngo kawe haju ise.
"Lanur, ho hau lakom ga,so' ketak aku musi main, sei  keta  ata kena uma"," retang diha Timung Te'
Mai Wale de kode Seket agu ase kaen:" Ami  o... kena uma...."wale dise. Ngo kena uma ise
"Lanur, ho hau lakom ga,so' ketak aku musi main, sei  keta  ata teku wae "," retang diha Timung Te'
Mai Wale de kode Seket agu ase kaen:" Ami  o... teku wae...."wale dise. Ngo teku wae  ise
"Lanur, ho hau lakom ga,so' ketak aku musi main, sei  keta  ata pande mbaru"," retang diha Timung Te'
Mai Wale de kode Seket agu ase kaen:" Ami  o... pande  mbaru...."wale dise.Pande  mbaru  ise
"Lanur, ho hau lakom ga,so' ketak aku musi main, sei  keta  ata kawe watu "," retang diha Timung Te'
Mai Wale de kode Seket  agu ase kaen:" Ami  o... kawe  watu...."wale dise. kawewatu  ise
"Lanur, ho hau lakom ga,so' ketak aku musi main, sei  keta  ata elong latung  "," retang diha Timung Te'
Mai Wale de kode Seket  agu ase kaen:" Ami  o... elong latung...."wale dise. Elong  latung  ise
"Lanur, ho hau lakom ga,so' ketak aku musi main, sei  keta  ata elong woja "," retang diha Timung Te'
Mai Wale de kode Seket  agu ase kaen:" Ami  o... elong woja..."wale dise.  Elong woja  ise
"Lanur, ho hau lakom ga,so' ketak aku musi main, sei  keta  ata tuk woja "," retang diha Timung Te'
Mai Wale de kode Seket  agu ase kaen:" Ami  o... tuk woja...."wale dise.  Tuk woja  ise
"Lanur, ho hau lakom ga,so' ketak aku musi main, sei  keta  ata tadu lewo "," retang diha Timung Te'
Mai Wale de kode Seket  agu ase kaen:" Ami  o... tadu lewo...."wale dise.  Tadu lewo ise
"Lanur, ho hau lakom ga,so' ketak aku musi main, sei  keta  ata tadu para  "," retang diha Timung Te'
Mai Wale de kode Seket  agu ase kaen:" Ami  o... tadu para...."wale dise. Tadu  para ise
Senang keta  nain hia  Kode seket  ho' te sampe  hia Timung  Te'.Mosek  ga,kawing  agu aku  ata molasho'tong,"jaong wa nain,toe  losa peang.
Manga sa  kode berat, dia doing  liha."Ole,manga rencana daat  hia Timung Te'ho'.Du  toe  di tadu  para agu lewo mbaru, hesa  ledas  hia.Hiakolengger  one  puar.
Woko  poli taung kerja dise  kode  seket, poli taung  tadu lewo agu para mbaru,wau hia Lanur agu asu etamau lobo mbaru. Lanur ponggar kode seket hiot witek hia Timung Te'.Asu sosekeltaung  kode so one mai mbaru  wiga mata  taung kode  so'.
Senang dise Lanur  agu Timung te'ge. Ise sebo hang  agu senang -senang.Uwa dise ga toe danga manga  kose  le kode.

(JPS, 24 Juni 2013)


6. WANGKAN   KODE

One sa beo,mose sa  kilo. Manga ende, ema, anak (ine wai, ata rina,weta nara, ase kae) , popo ine wai agu ata rona. Sanggen  ise  ledor agupencang  kaut anak koe ho'
One sa leso, anak ata rona kole  labar peang  mai  tana. Darum  anak koe ho'.
1. Ngo one enden  hia.Mai jaong, "ende, mai koe tete  tese ta  ende, daru  aku," tegi de  anak  koe . Ae neka...te teing  meka tese  situ. "Ngo  tegi one emam," susung  de enden.
Ngo hia,  damang  darum tukan.
2. Ngo one eman  hia.Mai jaong, "ema ,mai koe saung daeng lebang  ta  ema, darum  aku," tegi de  anak  koe . Ae neka...te teing  ela saung daeng lebang   situ. "Ngo  tegi one wetam," susung  de eman.
Ngo hia damang darum tukan.
3.  Ngo one wetan  hia.Mai jaong, "enu,mai koe mesak  ta  enu, darum  aku," tegi de  anak  koe . Ae neka...te teing  meka mesak   situ. "Ngo  tegi one kaem," susung  de wetan.
Ngo  hia damang darum tukan
 4. Ngo one kaen   hia.Mai jaong, "kae ,mai koe daeng  mame  ta  kae , darum  aku," tegi de  anak  koe . Ae neka...te  teing  meka daeng   situ. "Ngo  tegi one  popom," susung  de  kaen.
Ngo  hia damang  darum baran.....
5. Ngo one popon   hia.Mai jaong, "popo ,mai koe tete  todo  ta   popo,  darum  aku," tegi de  anak  koe . Ae neka...te teing  meka tete todo so'   . "Ngo  tegi one endem," susung  de popon
One mbaru  manga  leke  agu kebor. Ba hitu  hia lerong peang  uma
Ndewek  darumanak koe ho.
Mai jaong one nain:"O... toe manga pinga agu lelo   aku  dise  ende, ema, weta, kae,popo,. Som  losi  peang umak,"jaong one  nain  agu  lakon. Mento anak koe ho'. Hia  legong mbaru  agu  hae atan.
Sai one sa uma, teka nuk: " com jiri  kodek,  rantang ita lise   ende, eman weta,kae,popo  agu  kamer lako nger le nger lau tegi hang  one  ise. Hia  pake  leke  one  rangan, agu na'kebor  one ritin. Apa jirin? Ranga diha jiri ranga  kode, rimpet  irus, kebor hio bo  ga jiri ikolaing.  Anak koe ho  ga jiri  kode  wajol  tomanga pinga le  ende,eman,weta, ase,kae,popon.
Labar  diha ga agu kode agu  motang. "Kode haeoles....motang hae  oka..."



7. WATU TODO

One sa beo,mose sa  kilo  ata  mensia. Manga ende, ema, anak (ine wai,ata rina,weta nara, ase kae) , popo ine wai agu ata rona.
One sa leso, anak ata rona kole  labar peang  mai  tana. Darum  anak koe ho'.

1. Ngo one enden  hia.Mai jaongn, "ende,mai koe tete  tese ta  ende, darum  aku," tegi de  anak  koe . Ae neka...te teing  meka tese  situ. "Ngo  tegi one emam," susung  de enden.
Lut susung  de  enden  anak  koe  ho'. Hia  lako  ngo  one  eman  damang  darum tukan.
2. Ngo one eman  hia.Mai jaong, "ema ,mai koe saung daeng lebang  ta  ema, darum  aku," tegi de  anak  koe . Ae neka...te teing  ela saung daeng lebang   situ. "Ngo  tegi one wetam," susung  de eman.
Ngo hia damang darum tukan.
3.  Ngo one wetan  hia.Mai jaong, "enu,mai koe mesak  ta  enu, darum  aku," tegi de  anak  koe . Ae neka...te teing  meka mesak   situ. "Ngo  tegi one kaem," susung  de wetan.
Ngo  hia damang darum tukan
 4. Ngo one kaen   hia.Mai jaong, "kae ,mai koe daeng  mame  ta  kae , darum  aku," tegi de  anak  koe . Ae neka...te  teing  meka daeng   situ. "Ngo  tegi one  popom," susung  de  kaen.
Ngo  hia damang  darum baran.....
5. Ngo one popon   hia.Mai jaong, "popo ,mai koe tete  todo  ta   popo,  darum  aku," tegi de  anak  koe . Ae neka...te teing  meka tete todo so'   . "Ngo  tegi one endem," susung  de popon

Ndewek  darum  de  anak koe ho'.
Mai jaong one nain:"O... toe manga pinga  agu lelo   akud  dise  ende, ema, weta, kae,popo,. Som  losi  peang umak,"jaong one  nain  agu  lakon. Mento anak koe ho'. Hia  legong mbaru  agu  hae atan.
Sai one sa uma, teka nuk: " com kaeng one watu hio aku  kudut  jiri watuk, rantang ita lise   ende, ema,  weta,kae,popo  agu  kamer lako ngger le ngger lau tegi hang  one  ise.

Ngo hia.Kaeng one sa  watu. "Uwa  hau e watu  kudut tadu  aku  rantang ita lise  ende,ema, weta,kae,popo, "jaongn . Uwa watu hoo. Tadu ali watu wekin anak koe hoo. Jiri watu hia. Jaong / Curup diha manga mberes. Manga meres one jaong diha.Woko nggoo  jaong  diha, uwa watu uwa, uwa watu  hitu.

Medek  nitu  hia,agu  wan deren:
"Uwa watu uwa..poe tete tese  dise ende.." dere diha. Uwa eta-eta agu wa-wa..agu  peang-peang watu ho'
"Uwa watu uwa..poe saung daeng lebang   dise  ema" dere diha. Uwa eta-eta agu peang-peang watu ho'
 "Uwa watu uwa..poe mesak sela  dise ende.." dere diha. Uwa eta-eta,wa-wa agu peang-peang watu ho'
 "Uwa watu uwa....poe daeng mame  dise kae.." dere diha. Uwa eta-eta,wa-wa, agu peang-peang watu ho'
 "Uwa watu uwa....poe tete todo  dise popo..." dere diha. Uwa eta-eta,wa-wa  agu peang-peang watu ho'
  "Uwa watu uwa....poe tete helung  dise enu..." dere diha. Uwa eta-eta,wa-wa  agu peang-peang watu ho'

Idek go...jadi  watu mese / watu  nampar   hia  ho....

One mbaru,  we'  kole  mbaru  taung  ise ende,ema, weta,kae,popo. Kawe  lise anak koe ata rona  ho'. Kawe  peang mai  mbaru lisa, toe manga  itan.... Kemas nai  dise....
Ise tenang apa ata pande  dise  kamping anak  koe hitu  bao.
"Ole... am wajol  pencang  one wejang, ledor one  leso tara toem  keor mbaru hia nana,"jaong dise. Mesen keta menyesal dise. Ngo kawey  lise. Rei ata  hae  beo...landing toem itan anak  koe  hitu lise. Kawey   kole  lata tanding  toem itan.
Denge tombo data  ga, ole...manga  watu peang uma  sama  keta  tara de anak koe hituy, damang de lelo le meu  taran..." jaong data. Ngos   ise one  uma hitu.....
Lelo lise, neho keta tara de anak  koe  hitu."O...jiri watu  hia nana ga....baeng hia  nana," jaong  dise agu retang nenep one  leso  mane roes  hitu. Benta- benta lise, landing toe manga  walen.  Toe ga... toem wale  isen  ga...Jiri  watu anak  koe  hitu  ga...Kole  kenos  ise  ga  agu  ndurus  wae   lu'  nuk  anak koe  hitut  jiri  watu.


(JPS, 23 Juni 2013)


8. RENDANG TIWU TELO

IKANG MARANG EMPO DATA NARANG  AGU NUA &- NDOSO
Tombo nunduk sili  mai Narang, Todo, Satarmese Barat - Manggarai, Flores.
Mede manga sa kilo. One kilo hoo manga sua tau ata reba.  Ise mose one sa mbaru. Neteng gula agu neteng mane,  ita lise one mbaru  mbaru hang ata poli mame. Cei ata tedeng? Toe bae lise. Sa leso, mese keta bet dise kudut  bae sei  ata siap hang situ latang te ise. Du poli hang le gula ise, mengkek ngo duat ise. Lako ise. Ise so' dopo one salang, poli hitu kole musi mbaru  kudut ngapeng (bokong)   te bae sei keta  ata ho't teneng hang dise. Tepeng ise lupi mbaru. Lahos wa, sai sengata ata ine wai molas teot tu'ng masuk one mbaru dise. " Ole, kali ine wai molas teot ho't  ata siap hang dami," jaong dise one naid. Tepeng terus kid ise. Ine wai molas hoo teneng one mbaru dise.  Lesak  leso  ga. Poli taung teneng  diha. Kole hia. Ninik keta dia-dia lise ngger nia kolen ine wae hoo to'ng.  Lelo de di'a lise. Du kole one mbarun,  hia lako nger le ulu wae. Du ruis sai one  uluwae, pake  loke kodo (loke ikang ndereng)  poli hitu masuk wa wae. Hia jiri ikang mas (marang).  "Oleh, kali ikang  bo ine wai hio." jaong dise.

Ikang ho' mose one uluwae.

Latang ata Narang, toe hang ikang mas (marang) ise, ai imbi dise ikang mas hitu empo dise. Hitu ceki / ireng (tabu) dise.

 9. NGGERANG

Nggerang  - empo data  Ndoso (Ndoso - Regho: Wontong, Pongkal - Pateng/ Kuleh)

Nggerang empo data Ndoso. Nggerang anak diha Awang agu hia Hendang. Hendang hoo kakartana. So' tara jiri wina diha Awangn?  Hi awang ngo duat one lingko Pongkor Ranggat.  One lingko ho' manga mata wae. Hi Awang weri teu one lingko ho. One sa leso Jumat, ngo duat one uma ho' hia Awang. One teu so' weri diha, manga ata morad. "Sei keta ata ho't  tako teu daku?"  rei diha one nain. Hur  pusun (penasaran hati) te bae ata ho't  emi teu. Du kolen hia  one beo Ndoso, rei liha lawa sebeo. "Toe ta ite, toe mannga emi teu diteg ami," wale  de lawa one beo Ndoso hitu. Hur kin nain kudut dumpu ata emi teo ho'. One leso Jumat minggu musin ngo duat one uma Pongkot rangat kole hia. Manga kole mora teu. Ngge kole liha one beo Ndoso, landing toe manga ata baen sei ata emi teu diha hitu. Neho leso Jumat minggu musi kole, ngo duat one uma Pongkor Rangat kole hia. Hur pusun agu harat nanang te bae ata hot tako teu. Du kudut lesak leso, tepeng hia. Hia bokong sei keta ata hot tako  teu diha.  Persis  lesak leso. Ita liha manga nenu ata mai one membong teu situ. "Maut to ho' ata hot tako teu daku selama ho," jaong diha one nain.  Deko liha Awang  nenu one lupi  pu' Teu hitu. Apa jadin? Nenu ho' deko diha jiri inewai molas. Rabo kin hi Awang ho. "Kali hau ho' ata tako teu daku selama ho. "Nia maim hau?" rei diha Awang. "Le mai ho'" wale de ine wai molas ho'. "Nia ende agu emam?" rei diha Awang. "Le mbarus" wale  de inewai ho'. "Oh... wajol hau tako teu daku, hau lako lakong one ata tua'm." jaong di Awang  agu rabon. "Ne nggitu damang, dia kaut pande dite," wale de ine wai ho'. "Ta, lako karong aku one mbaru de hau," jaong diha Awang. 'Mai ga," wale de ine wai ho'.  Ise sai one mbaru de ine wai ho'. Lelo li Awang mbaru dise sama kaut neho istana de raja. Ngo be one mbaru dise hia. Tiba dia' le ata tua de ine wai ho. Tombo ise. Tura keta wangka pu'ng liha Awang. "Aku mai lakong anak dite, ai tako teu one uma daku. Co' menurut ite ata tua'n?," rei diha  Awang. "Wali dia  latang  ite  kreang Awang. Landing, perlu bae lite. "Apa pu'ng lakong dite. Teu, teu de hau. Ine wai' ho', wina he hau. Eme wina de hau, so tara lakong le hau?" wale de ema de ine wai' ho'. Lenget hia Awang? "Wina daku?" rein te tegi penjelasan. "Ho' wina de hau." jaong de ema de ine wai hitu. Senang nain hi Awang ho', ai dapat wina molas teot. "So koe pasan ge ta ite?" re diha Awang."Latang le pasan le hau, kawe agu ba se ami le hau kaka-kaka so': Mbe kondo, Ela rae, Lalong sepang". " wael de ema de ine wai' ho'.  Kawe agu ba's liha Awang. Jiri wina rona ise cua. Ngasangn ine wai ho hi Hendang.  Duhu  hitu ise bantang kaeng kilo. Ise jadi wina rona wiga loas hia  Nggerang. Nggerang hoo molas dia. Bakok, nggera wuk, wuk lewe.
One mose sama dise, manga pede  memse diha Henang latang hia Awang eme embong agu jejong hi Nggerang. Pede hitu ne nggo'.Tiba dia'
Eme retang hia Nggerang, neka keta saro le hau cukup / dere hoo  du embong hia: "Ipung setiwu, pake se wae, teu seambong".
Denge liha Awang. Du ngo teku wae hia Hendang,  kaeng musi mbaru hia Awang lami hia Nggerang. Reteng lelir  hia Nggerang. Eko agu embong le eman. Jejong liha anak geong hoo. Hitun kali embongn liha. Wad suku wad dere embong te pande  hema hia Nggerang landing toe manga heman. Reteng lelir kin  hi Nggerang. Poso hia  Awang le embong. Teka one nuk kudut dere: "Ipung sa  tiwu, pake sa  wae, teu sa ambong".  Hema  seroda hi Nggerang. "Ole kali hoo rewos  koen  te  te  pande  lik retang  de  anak  koe  ho'," jaong  diha  Awang.
Kole hia Hendang. Ite one wekin hi Henang apa ata pande diha Awang. Rabo hia Hendang wajol  lage  re'ing  hia  Awang  ho' : ("Ipung setiwu, pake se wae, teu seambong").
Ca  leso ngo teku wae kole hia Hendang hoo. Teku wae wa Temek Wae Mata Alo.  Pede kole liha, neka dere ko curup  ("Ipung setiwu, pake se wae, teu seambong")  eme  embong hia Nggerang to'ng. Kawe dere manga kaut," pede liha kamping hi Awang. "Eng weta," jaong diha. Du reme teku wae hia  Henang, retang kole hia Nggerang. Embong le eman landing toe tara hema hi  Nggerang. Manga kaut nuk hi  Awang te dere : "Ipung setiwu, pake se wae, teu seambong".  Hema hia Nggerang. Ita kole liha Hendang wajol lage seki (inis)  hia Awang. Rabo kole hia kamping hia Awang.
One ca leso, ngo teku wae kole hia Hendang ho'. Pede kole liha latang hia Wwang, sama neho pese pertama. Retang kole hi Ngfgerang hoo. Dere agu embong le eman. Lelir retang diha  Nggerang. Ngance heman du dere " "Ipung setiwu, pake se wae, teu seambong".  Ita agu doing kole liha Hendang. Idek go,  pande bike agu behas dere diha Awang. Begas dite nana ga, maram pencang one wejang kaut hia  Nggerang ai hau wegi seki," jaong diha Hendang one nain.
Du cai  one Mbaru, Hendang  na' wa kaut  gogong wae hoot eko one sai, poli hitu  desing. Ai  woko hau wegi seki, ite ga begas. Hau ngai haun, aku ngai akun. Aku ga kole ngger one mbaru data tua: jaong diha Hendang. Poe liha   Awang. Tegi baeng agu sampe liha. Baeng koem ta weta, ampong sala daku. Eku reke toe lage seki kole," jaong diha  Awang. Tegi ampong diha Awang toe manga kira liha Hendang. Hendang lako  legong Mbaru. Ganti taranya jiri nepang. Nepa hitu  nggelek, mese. Lako nggero one  Temmek  Alo (8) mata wae.  Batu liha Awang agu nggaut tegi sampe agu ampong. Sai le  temek  8 mata wae, lelo liha Awang, manga pongkor  ata rangat kid watu. Wa mai pongkor rangat hitu  manga temek 8 mata wae.

So' tara  reing  liha  Hendang te caro ceki dise: "Ipung setiwu, pake se wae, teu seambong". ?

Ai eme saro  ne nggitu, betuan te susung ise kudut  kole ngger one osang   laring sain  du to di kaeng nekid.
Ai hitu weki  agu beo / osang  dise. Eme saho ne nggo' betuan:
Runing ise kudut kaeng one  tempat  de rud du toe jadi kaeng se kale te pande kilo.
Ipung setiwu = ikang one wiwu  (Hendang)
Pake sewae=                              (Awang)
Teu seambong = Teu (po'ng) cumang  diha Awang - Hendang wiga loas hia Nggerang.

Wae hitu ine wai  ata ba (pande)  mose. Ata Manggarai perlu jaga mata wae rantang meti tengkas. Eme toe manga wae, apa ambel dite ga? Mata kali manga. Hitu tara nggo'n. Perlu  tinu puar kudut kembos kin wae teku, mboas kin wae woang. Neka poka puar, neka tapa satar.


Tombo tentang ikang sebagai inewai, sama neho tombo  Pulau Samosir  agu  Rana (Danau) Toba lau Sumatra. (Film -  Indosiar,  26 Maret 2013, pkl 1.00 -3.00  pagi----- Aku too kudut porong bola, Brazil vs Rusia: 1 - 1, maeng persahabatan, friendly match).



So' tara  Barong  Wae  data  Manggarai? So' tara manga sompang one  wae?
Tara barong wae data Manggarai wajol:
 wae hitu manga morin, manga ata jagan. One nunduk,
  • ata jagan wae hitu ikang mas (marang). Ikang hitu   manga len jiri ata manusia, sa len jiri ikang. Tara manga compang (watu) one  ulu wae ai watu hitu simbol empo data Manggarai, ase kae weki (sesama yang lain), ise siot pa'ng be le (mereka yang  berdiam di seberang sana. Hitu tara tara nggoo jaong dite latang iset poli mata: tadu ali watu, tatap ali tana.
  • Ata  jaga wae hitu ipung (ipung setiwu, pake sewae) - . Ipung hitu ngong hia Hendang, ende diha Nggerang (lau mai Ndoso). Pake hitu nggong hia Awang (ema diha Nggerang). Manga pake siot mai  /pauu  eta mai awang.
  • Nepa / tuna rae: -  ata jaga wae: - Nunduk  Watu Paung - wa Wersawe - Boleng - Komodo.
  • Uku Maras  Welo one Wela  agu uku Tengka wa Mboju (O) / Cewar - Weleng Lamba Leda,  ireng (seki) pake.So' tara nggitun? Ai pake hitu empo dise. One tombo  /nunduk hia Nggerang, ngasang de  ema diha Nggerang hia Awang. Awang hitu pake.

Nua = bongki = libo. One nua bangka ikang mas (marang). Ikang Marang empo data Narang. Seki data Narang = Ikang Mas (Marang). Data Nua?




9. BENGE WUK
One sa beo manga sengata  ine wai  molas dia’.  Ngasangn hia Benge Wek. Benge wuk ho’ kaeng lupi sale kolep. Benge Wuk manga Rengge Rowang one sai ata pande tambang molas hia. Do  ata  denge tombo molas  diha  benge wuk. Awo Par manga raja. Ngasan  raja hitu Konca Reba Goa. Hia ho’ denge  kole tombo hia Benge Wuk. “Ole, agu aku kaut ine wai hitu ta,” jaong wa nain hia raja Konca Reba Goa. Hia ho’ ata Kungkeng. Landing hia Raja, termasuk raja diha  Benge Wuk. Raja ho’ manga mbekon. Hia ngancen ator kaka lelap. So cara diha kudut nganceng kawing agu hian hia  Benge Wuk? Jangka hia agu penggawai kerajaan. “Caran kudut eng mai nger ce’ istana hia Benge Wuk hitu ne ngoo. Ite paka taku rengge rowang diha. So’ kaut cara.” Usul de penggawan. “Jere Ka  latang te tako Rengge Rowang  diha Benge Wuk wiga hia mang ngger se ai kudu Rengge Rowang hitu,” jaong de raja. “Ka, lelap ngger sale kolep hau. Sale hitu manga sengata ine wai molas. Ngasan hia Benge Wuk. Tako le hau Rengge Rowan poli hitu hau roang eta lobo haju. Ondang kudu haun hia Benge Wuk. Landing neka keta taing  le hau. Sai No’ po teing one aku le hau Rengge Rowang hitu.” Jaong de Raja Konca Reba Goa ho’ latang hia  Ka.’Io Mori… sangged reweng  dite pande taung laku. Bimber lelap ngger sale kolep Ka ho.  Sai sale kolep, sebo keta bokong agu ngapeng hia  Benge Wuk hia. Sa gula ngo sebong hia Benge Wuk. Hia ngo sebong one   sosor one sa ngalor wae. Du sebong, sempang  ag teong one   pangka haju liha Rengge Rowang hitu, rantang basa. Sebong agu cuci hia Benge Wuk. Mbajik keta sebong agu cuci diha. Bokok kin le Ka  eta mai pu’ haju. Du mbajik sebong agu cucin hia,  lelap Ka ho’ ngo tako Rengge Rowang  diha Benge Wuk. Toe koem wae agu noing se koen liha  Benge Wuk. Hia sibuk agu sebong agu cuci kin. Woko poli emin le Ka ho’ Rengge Rowang ho’, lelap kole ngger eta haju  mese agu langkas Ka ho. Hia roang eta lobo loit.   Roa’ng eta hitu hia sambil pake agu Rengge Rowang ho’. “Ka… ka… ka….”  Runi rait de Ka ho’. Toe ketam pingan diha Benge Wuk. Sibu sabuk agu cuci kin hia . Poli sebong agu cuci hia ga. Ganti. Selek pakaian kudut kole ngger one mbaru. Kawe liha Rengge Rowang hitu. “Nia daku Rengge Rowa ga?” rei one nain. Kawe one  sekitar hitu hia landing toe manga itan. Runi kin ka ho’ eta Haju. “Ka..ka..ka…”. Songa ngger eta liha haju mese hitu hia Benge Wuk. Ita liha, one  Ka ho’ Rengge Rowang ho’. Ole, usaha diha kudut emin Rengge Rowang ho’. Peke le watu, haju liha landing toe nganceng. Hia tombo agu wau’ te sampe hia emi Rengge Rowang ho’. Kudu lise ka ho’. Rampas, tuke one haju hitu roang diha landing, bimber one beo agu haju sebana ka ho’. Putus asa hae waun hia Benge Wuk. Lelap neteng haju one neteng beo  Ka ho. Luk kin hi Benge Wuk. Sai one sa beo tegi sampe data nitu hia. Hia tegi sampe sambil agu dere te tegi sampe. Ne nggo’ deren:
BW: E meu kraeng tana ho’ e…. eme nganceng le meu Rengge Rowang daku eta Ka hia, am agu meuk aku”.  Ka o… ka….
K: Ka… ka…. Awo io pong teing so Benge Wuk… Benge Wuk….. Ka..ka…..” runi de ka poli hitu lelep nger one haju  one  beo bana.
(Wajol momang ine wai molas ho’, ata one beo hitu rame-rame rampas Rengge Rowang ho’ one mai Ka. Landing, hitu kali  usahaan  lise,  toem  nganceng  haeng Ka ho’).
Toe putus asa  hia  hia Benge Wuk. Lut  terus hia  batu lelap de Ka hitu.
Sa one sa beo dere kole  tegi sampe kole hia. Hia tegi sampe sambil agu dere te tegi sampe. Ne nggo’ deren:
BW: E meu kraeng tana ho’ e…. eme nganceng le meu Rengge Rowang daku eta Ka hia, am agu meuk aku”.  Ka o… ka….
K: Ka… ka…. Awo io pong teing so Benge Wuk… Benge Wuk….. Ka..ka…..” runi de ka poli hitu lelep nger one haju  one  beo bana.
(Wajol momang ine wai molas ho’, ata one beo hitu rame-rame rampas Rengge Rowang ho’ one mai Ka. Landing, hitu kali  usahaan  lise,  toem  nganceng  haeng Ka ho’).
Toe putus asa  hia  hia Benge Wuk. Lut  terus hia  batu lelap de Ka hitu.
Ne nggitu terus hia panden one neteng  beo. Landing toem  ngancen emin Rengge Rowang ho’.
Sai awo  istana Raja Ka Ho’.  Hia lelap   eta  haju lupi istana.
Derek ole hia tegi sampe agu ata nitu.
BW: E meu kraeng tana ho’ e…. eme nganceng le meu Rengge Rowang daku eta Ka hia, am agu meuk aku”.  Ka o… ka….

Mai ata nitu  rei hia  Benge Wuk. Tombo liha so pu’ng tara emi le Ka ho’ Rengge Rowang diha.
“Mori, eme nganceng emin le meu Rengge Rowang hitu maram agu meu aku,” jaong.
“Te tu’ng keta  dite ya?” jaong de penggawa raja.”Mau Mori, tu’ng. Eme Nggitu, mai  ngo one mbaru di. Masuk one mbaru hia.
Perenta de Raja Konta Reba Goa ngger one Ka ho’ kudut wau one istana. Mai Ka ho’. Teing one Raja liha Rengge Rowang ho’. “Tunti jaong dite, eme nganceng emi le meu Rengge Rowang  daku one Ka, maram agu meuk aku. Ho’ laku nganceng emi n Rengge Rowang  de hau ga. Hau, paka jadi wina daku. Asa, eng ko toe le hau? Rei de Raja. “Eng ta mori, tamal  teing koe one aku rengge rowang hitu. Teing le Raja Konca Reba Goa. Kaeng  neki ise. Latang   Ka ho’ ga, teing  kuasa  le  Raja Konca Reba Goa. “Ai  wajol  hau poli sampe aku, kawe wina latang te aku, o hau wlang ga, sangged taung latung one lino, ngance hangs le hau. Hitu de tara hang latungd  Ka.
(Sumber: tombo numduk  diha Ende Regina  Jenaut,  reme  koe  ami danong. Tombo one Mbaru Gendang Wela).

(JPS 24 Sept. 2013).



10. KODE AGU ORONG
Kode agu Orong mose raes du wangkan. Ise kawe hang. “Ngo  sowak wate de,” reje de kode latang hi Orang. “Eng, tad  ga,” wale de Orong.  Lako  sama ise  ngo kawe wate one puar. One sa haju, ita lise tai’ de wate.  “Sowak haju ho’ de kudut emi waten bonen, “ bantang sama tau dise. Sowak lise haju ho’ te     emi waten. Wangka itan lisa wate hitu. Hia Kode te sowak. Ite wate so’. Emi le kode so’, langsung boet  ngger one mu’. Ne nggitu woko ita kole. Toe ting hi  Orong le Kode ho. Lo’ut  Orong ho. Sebo reguk ilur diha  Orong. Sowak kole haju hi Kode ho’. Ita kole wate so’  landing toem teing hi  orong. Jongok kaut hia Orong ho’. Sowak kole haju ho’ liha Kode. Haeng kole langsung boet one mu’. Idek go…toe  pas one mu’ wate ho’, landing pas one nua irus. Wuli wate ho’ one nua irus. Wate akit nuru agu tokok irus. “Sampek… akit  le wate itus daku,” siek de kode ho’. Uling- uling le kode ho’ kudut na’ peang wate ho’ landing toe nganceng. Hia damang nceng irus kudut pande peang wate ho’, landing tetap toe nganceng. So caran liha ga? Hia tegi sampe  de Orong. “Oe  Orong, sampe koe aku ta…, emi wate one nua irus daku,” gesar diha tegi sampe. “Bantang di to,”  jaong de Orong. Bantang so’? wale de kode ho’. “Eme ngoeng dite, eme peang wate hitu to’ng,   teing akuy,” jaong de Orong. “Eng ta, maram ne nggitu to’ng tamal peang ketay  di,” wale de kode. “Songa  bokak de hau,”  perenta de Orong latang kode ho’. Songa hia. Tenggok sengkalin kaut le Orong, peang wate ho’. Hang liha Orong wate ho’. “Nia wate hitu antuk ge? Rei de kode. “Ta, poli olek laku ge, ai ne nggitu bantang dite bao. Ko manga ata salan pande daku ko?” wale de  Orong.  “Poli hang le haung ko?” rei de Kode. “Eng e… poli hang laku,” wale de Orong. “Laseng-laseng hau haut a…., jaong de Kode sambil hejek bokak de Orong. Rabo Kode ho. Mesen rabo diha. Hia dutti wulu de Orong mai eta mai sain wiga wa main. Konot Orong ho’, toe manga wulu, toe nganceng lelap. Menes hia. Ngo one sa liang.  Kole kode ho’.  Tundu tenang mosen kin Orong ho’. Ku par mata leso, derit leso Orong ho’. Bengkes koen ga, porong todo koe kole wulu wekin. Ne nggo’ deren: “Par leso awo mai todo sa siki daku… singer… sangger,” deren agu lompat-lompatn te mora susa mosen. Nenggitu pande diha neteng leso wiga todo penong wulun wekin. Senang hia ai nganceng kole te lelap. Ngo kawe hang kole hia ga.
Lahos wa   ga. Sumang koles Kode  agu Orong  so one sa puar. Tombo –tombo  ise. Nuk kin liha Orong, du pande da’t de kode ho’ one  pisa. “So koe  kreba dite ta   Orong, dasr manga ita ata dia’n one mose dite hitu latang  mose  sama  dite ho’,” jaong de Kode. “Mau ta, manga ba mukug aku e…,” wale de Orong. Nia damang muku dite situ ta?” tegi de  Kole. Ho’s see,” jaong de Orong.  Hang sama lise muku so’. Ole, nia kete muku dite so’ e. Noa mai de pu’d ta. Damang karong ami one pu’ muku situ kudut dia’n mose dami, toe kurang bokong mose,”  tegi de Kole. “Bo meme ngoeng meu ta… lako no’s laud. Lau tana tadang pu’ muku situ e. Nau  Nusa  ngasangd,” wale de Orong. Mau’ ta,  ngoeng gami e…,” wale de Kode so’.  Eme Ngoengs meu ta pande sampan di ite. Ite leti lopo sampan hitu te limban tasik ngo lau Nusa  hitu,” wale de Orong. Eng ta…mai ga pande  sampan dite ga,” reje de Kode. Pande lise sampan ho’, sampe polin. Poli hitu lise ga sorok ba lupi wae.   Senang dise ai kudut  sai one  uma ata manga muku do’.
Manga nitu kode berat. Mai sisa diha: “Adong  diha Orong,”  jaong de Kode Berat. “Puki berat ma, eme ngonde kaut haut e lako, mara sebo took kaut hau asal neka reing ata kudut   haeng hang dia. Hau hitu wa, panda saka ngoeng data,” wale de kode laki agu kode uwa so sambil mengkek kudut lako. Tantu raup, rapak reke ga. Ise Orong agu Kode poli taung siang te  leti sampan ngo lau nusa. “Adong  diha Orong,”  reweng de kode berat te sisa du kudut lako dise. Rabo kode iwot so. Kudut ongga lise kode Berat ho’. Toem kiran  lisa de Kode Berat ho’. Lako kid ise. Masuk one  sampang taung  kode so’ ga. Hanang kode berat ata toe ngon. Orong kaeng somong peang sampan. Lako dise. Senang naid e…. Hebo hag kid one mai. Woko sai one tasik delem, wenggang kaut wain orong ho’ pande gegeng agu pau’ sampang. Idek go…. Tenggu wa tasik taung kode so’. Delep taungs, toe manga ata retangd. Mata taung kode so’. Orong ho ga lelap kole ngger one tana masa one puar bate mangan hio bao.  Sumang kole agu Kode  Berat hia. Kode hitu poli dung ne  ga. Manga anakn. “Ase koe ase kae siot lako ngger lau nusa one pisa?” rei de kode Berat ho one Orong. “Ole… du hitu, ombak eros, wali gerak sampang, tewo ngger wa tasik taung ise. Hanang aku ata selamak ai wajol ngance lelap,” wale de Orong. “Hitup to, apa jaong daku… ata adong  hau. Hitup cara de hau latang balas gauk data sise du  toe teing wate hau agu kebut wulu weki de hau. “Hitup baen le mau ta… Idep hitup. Mose ho’ neka masa  agu  hae ata,” wale de Orong sambil poli hitu lelap ngo kawe  mose  kole.
JPS, 25 Sept. 2013 – Hari Ultah Sekolah St. Klaus, KUCURU,  pkl 12.00 – 12.30



11. WATU PAUNG
(watu Paung wa Wersawe - Boleng - Manggarai Barat)


Damang senget nunduk watu Paung wa Wersawe - Boleng - Manggarai Barat.
Walis tana wa tana Boleng. Mede wa tana Boleng one sa Beo, pang ole ngaung musi  bantang kudut ngo dontang wae, te kawe nuru wae neho tuna, pake, kuse, rukus. Ngo wa wae ise. Pepek tuwa dise poli hitu  na' one wae.Do haeng nakeng wae dise. Du mane tana, bantang kudut kole.Manga  cengata kilo hur keta kin pucun kudut dontang terus. Kilo dise ngasang Ema'd Paung. Mane tana ga. Ase kae se beo kole ngger one mbarulanding hi emad Paung agu  winan, agu sua anak kaeng nitu kid. Ise ngoeng keta dontang sampe haeng  tuna rae ata jaga wae. "Tantu manga kid tuna mese, tuna rae  ata jaga wae. Ite nganceng kole eme nganceng hae tuna rae hitu," jaong de Ema'd Paung one  kilo agu anak. Anak de ema'dPaung ngasa de:Paung agu....................................
Mane rep tana. Dontang terus kid lise tuwa so' poli hitu oke one wae. Apa betuan? Mai-mai kaut one mau tuna eros hoo, rae sai. Haeng tuna ho'. Ise ga mengkek kudut  kole. Kudut teti wai dise te kole, da'et  2 mantar de ema'd  paung, toe ngance te lako. Hitun kali perenta de ema agi ende'd Paung, landing toe keta kid ngance lako. Wai dise megi ngger wai tana, to ngance wulid. Ise te sua hoo ga, todo eta - etas one wie  hitu. Du kudut bur  leso, ise sua so ga jiri watu. Neho tara  de anak koe  situ. Watu hitu ngasang ga Watu Paung.
 Retang ende agu Ema'd Paung, landing co' kole di panden. Anak dise ngancuk jiri watu. Tombo lise ga one hae beo  ga, anak dise jiri Watu. Temapat hitu ngasang ga Watu Paung.

Ata beo hitu, eme leng keta toe manga sai ulang  te pande wae sawa, ise  caro ngasang Watu Pau'ng. Manga usang poli hitu.
(Sumber” Nunduk diha Jimi, ata wa mai Boleng, Komodo. Jimi Kaeng  lau Jakarta – sekola agu duat. Hia Nunduk Watu paung ho’ lau Wisma 25, Cempaka Putih Barat, Jakarta).


12. WATU TIMBANG RAUNG
(Watu Timbang Raung: Regho - Pacar - Manggarai Barat)

Danong, lau Rego manga one sa beo ata mose kasi asi. Te mose wie - leson, hia sokol seng, paeng  data bora. Woko tegi lata bora  hitu  toem bajar liha ai toe manga  hape (seng, paeng). Robo ata bora ho'.
So cara kudut tadu raung data ho'?" pikir data bora ho'. Reme pikir hia.... one sai diha   manga  salang lako ne nggo'.

One beo hitu manga watu mese agu langkas one ruis  longka. Watu hitu dangka. "Ole, ata kasi asi ho', som, tuke watu mese dangka one longka ho'. Eme ngance sai peang binting watu hiot manga rangga hia,  tadu  taung  raung diha, landing eme toe kali ga,  hia paka bajar keta kid  raung do situ.  Tiba jangka ho de kraeng ho't kasi asi. Tuke liha one watu mese dangka one longka ho'. Homos, hia, eta-eta, peang- peang . Hia nganceng sai peang somong watu hitu. Pu'ung hu hitu sangget raung diha bajar keta taung le nganceng tuke agu homos one watu dangka mese one longka hitu. Pu'ng du hitu watu hitu ngasangn Waru timbang  raung.

** Eme lako nitu dite, Watu timbang raung hitu neho keta sewe bentuk. Ntaung  2000 aku lako  one oto  kol lewat Watu Timbang Raung , mai eta mai Wela du ngo lau Regho. Aku wau, Hi Ema Gaspar ruda  kaeng one oto ai hia toe manga rewan te lako kudut  oto one  salang hitut neho sewe one longka hitu.


13. ULUMBU / SANO NGGOANG




Ulumbu, sili  Lale / Wewo, Satarmese : sano  wae  kolang ata  do  kete  belerang. Soo  nunduk tara jiri ne nggitu? Danong, one sa beo  (Ulumbu), kaeng sua tau mensia (ata tua ende)   agu asu  one  sa  mbaru. Sua tau mensia so’ ata peko agu ata buta. Ise so’  reme  kae'ng musi  dapur. Ata buta ho’ toe manga api one sapon. Ata peko ho’  manga api one sapon. Ata buta   ngoeng kudut manga  api. “Oe ipar, sampe koe aku ha de. Tegi koe mempos api dite. Aku kudut  sare api,” jaong data buta ho’. Ha,   bo manga api daku landing so panden tong, bom nganceng lakog aku,” wale data peko  agu   pikir  so' cara ata di'an te ba  api te latang  ata buta ho'. “Bo  nganceng ita  hau agu api aku landing  bom  ngance lako gaku  tong,” wale data peko ho’. weleng sai   dise sua. Ata peko ho’ manga asun. “Oe, ipar, manga asu ho’ he. Asa eme ne nggo, pongo one iko de asu ho’ lakiu  mempos api ho, poli hitu tong koing  le hau  kudut  ba  le itun  liha to'ng,” pantil data peko ho’. Eng… he… dian dite nuk hitu,” jaong data buta ho’. Ata peko ho’ emi mempos  api poli hitu pongko one iko de asu. “Koing le hau ge, poli pongon lako one iko de asu ho’,”  jera data buta. “O…., o…..,o….” kiong de ata buta ho' te benta asu hiot poli pongo le  mempos api le ata peko… Idek go…kangak asu  ho...Muntung le api wulu de asu ho’. Kolang. Wel  wutir agu losin .Du hitu,  tiba-tiba  sai  sengata  ata neho  manusia, ata tua  ema,  muwang, kipi jage, ba agu dongkar. Rabo ata tua  ema ho' wajol  iset  sua so'  pande  dendang  asu.  Rei liha  one   ata buta  agu  ata  peko: "Ngoeng  kar (masa)   ko  ngoeng  mbelek (lebo)? rei  data  ho'  one  ise.  "Mbelek (lebo)," wale  dise. Muntung le api wulu de asu ho’. Kolang. Wel  wutir agu losin. Losi pina laing asu hitu wiga hena ri’ agu wunut mbaru. Muntung  mbaru ho. Mata keta taung ata mensia agu asu hio. Woko poli muntung mbaru ho’ ga,  bember luak wae kolang  one  mai bongki  mese. Reno  beo jiri  mata wae  eros  hiot  kolang  kole  waen. Kembus nus  agu mese keta ngorong  wae  kolang hitu. Hitu de  pu’ng  mangan  wae kolang  Ulumbu sili  Wewo - Lale Pongkor, Satar Mese – Manggarai – Flores.
(Sumber nunduk: Ata tu’a  Bone Kaso, one Mbaru Gendang, Wela)
(JPS, 3 Oktober 2013)
NB: Ne  nggitu  kole  jirin  Sano  Nggoang - Nunang - Sano Nggoang, Manggarai Barat (Wisma 25, 30 Maret 2014 -  nunduk  diha  Andi  Gunawan - ata  perna  kae'ng  sale  Nunang - Kempo - Sano Nggoang, Manggarai Barat).


14. LANUR  AGU  TIMUNG TE’ 
Wagal one sa beo. Manga labar caci. One beo hitu manga  ine wai ata molas dia’ agu ata rona ata reba dia’. Ata rona ngasangn hia Lanur. Ata ine wai ngasan hi Timung Te’. Molas diha Timung Te’ ho’ bae one neteng tana, termasuk peang Binting Awang. Peang Binting Awang manga rajan. Raja hitu ngasangn hia Konca Reba Goa. Raja Konca Reba Goa ho’  ata boke. Hia ho’  denge kole tombo molas  diha Timung Te’.  Pau’  nain kole hia latang hia Timung Te’. Landing ne ga, olo nia Lanur  ngo taeng. Tiba hia Lanur hia Timung Te’. Hia Lanur agu Timur Te’  pau nai taud. Ise neki sa. Kawing ise.   Weki mendon (kira-kira 5 wulang) hia Timung Te’  du caci wagal one beo hitu. Lanur ho’ ata  jago  caci.  One caci hia du wagal  hitu. Porong caci hia Timung Te’. Lau Binting Awang, Raja Konca Reba Goa toe nganceng took wajol nuk molas diha Timung Te’. Hia manga ngoeng te  rumbu hia Timung Te’ one mai kilo diha Lanur. So’ caran? “O… aku  running  Ka te roko  (wendo) / tako   hia Timung Te’. Benta kaka Ka liha. “Meu ngo one tana Manggarai. Tugas de meu te wendo sengata ine wai molas one mai kilo de  ronan ba ngger se’ Binting Awang te jadi wina  daku. Ata molas hitu ngasangn hi Timung Te,” susung de Raja Konca Reba Goa. “Iyo… Mori Raja,”. Bimber ngger eta awang Ka so lako ngger  one Tana Manggarai.   Peke ngger lau mata diha Timung Te’.  Eta awang ita liha do kaka  Ka lelap mai ngger se. Dion keta   noing  liha. Mero keta rasan liha one  nai. “Apa keta betuan kaka lelap so’ lau mai to’ng.” jaong diha one nain.   Mai hia jaong one hia Lanur hiot ngai labar caci. Hia tombo ba le dere mole. Ne nggo’  deren:
TT:“E...e. a..e....Lanur e..i e.ei e… Lanur a…  kaka apa…  de  siot  lau mai?
L: Kaka apa e..a….. Kaka  nendep e a…e… kelong   kole……
(Terus  kin Caci  hia  Lanur ho’).
Se’ – se’  kaka  lelap so’  lau  mau. Tambang wegeng pusu diha Timung Te’ ho’.  Derek ole hia.
TT:“E...e...Lanur e..i e.ei e… Lanur a…  kaka apa… siot  lau mai?
L: Kaka apa e..a….. Kaka  nendep e a…e… ngkiong  kole……
(Terus  kin Caci  hia  Lanur ho’).
Se’ – se’  kaka  lelap so’  lau  mau. Tambang wegeng pusu diha Timung Te’ ho’.  Derek ole hia.
TT:“E...e...Lanur e..i e.ei e… Lanur a…  kaka apa… siot  eta  mai?
L: Kaka apa e..a….. Kaka  nendep e a…e… ngkiong  kole……
(Terus  kin Caci  hia  Lanur ho’).
Se’ – se’  kaka  lelap so’  eta   mai.Kaka Ka so’ roang  one beo haju lupi  mbaru dise Lanur.  Lanur  labar caci kin. Tambang wegeng pusu diha Timung Te’ ho’.  Kole ngger one mbaru hia. Du kole ngger one mbaru, one salang, sabot kaut le kaka Ka so. Wendo  lise rakang ba ngger lau Binting Awang. Salak siek tegi sampe hia Timung Te’ ga  poli hendeng ngger eta awang. Denge liha Lanur siek diha Timung Te’  landing  hia kole toe nganceng sampan. Hia lat asi one mai  lbar caci wiga wendo  le Ka  kin  winan. Retan diha musi mai ga tenang winan  agu anak hiot one tuka diha Timung Te’. Baeng  wina dana, hia Timung Te, poli kaut ba le kakan,” jaong one nain. Nuk kin liha Lanur hia Timung Te’ agu anakn  one  tukan. Bae liha bahwa ata tako wina diha ho’  hia  Raja  Konca Reba Goa.
Lau Binting Awang, senang  Raja Konca Reba Goa ho’. Wau’ one  istana Bnting Awang hi Timung Te’  le kaka  Ka so’.  Mose neki hia  Konca Reba Goa agu hia Timung Te’. Loas hia Timung Te’ ho’.   Du sear sumpeng teing ngasang lise anak koe ho’. Ngasangn: Banggong.  Retang hia Banggong ho. Embong liha Timung Te’. Timung Te’ embong anak  pake dere. Ne nggoo deren:
“O… Banggong  hema  hau e… hia Lanur  tai ame mo a… o… banggung  hema  hau e….”  hema retang de anak  koe ho. Landing dere diha  hitu pande  beti nai  diha Raja Konca Reba Goa.”Eme dere  embong anak koe hitu, neka saro ngasan data sebana, paka saro ngasan daku,” jaong de raja. “Iyo… Mori  Raja.  Retang  kole  hia Banggong ho. Embong kole  liha  Timung Te’. “O… Banggong  hema  hau e… hia  Konca Reba Goa  tai ame mo a… o… banggung  hema  hau e….”  Lelir retang   de anak  koe ho. Toe nganceng empang. Akhir dere kole hia Timung Te, saro hia  Lanur: “O… Banggong  hema  hau e… hia Lanur  tai ame mo a… o… banggung  hema  hau e….”. Lik  retang de anak koe ho’.  Landing woko nggitu dere diha rabo hi Raja Konca Reba Goa. Hia Timung Te’ dangka  nain. Eme saro  hia Lanur, anak koe ho’ hema landing rabok aku le Raja. Eme  saro Konca Reba Goa, Raja senang landing aku sengsara, rabo le anak koe ho (Banggong). Bo leng se tu’n,  ema de anak  koe ho’  hi  Lanur. Hia Lanur wie  leson nuk hia Timung Te’ agu anakn. “O… am  loas daku wina  lau ga,” jaong diha Lanur  one  tundu tenang  nukn.  So’ caran laku  kudut nganceng   pande kole – kolen  wina  agu anak daku?” pikir diha Lanur. One sa leso, ita liha salang so  kudut  wendo kole  ngger se Manggarai hia Timung Te’ agu anak. “Oh… aku paka tegi sampe  dise rutung, lawo, betu agu  naing. Ise paka pande salang wa mai  tana  de salang  lako diha Timung Te’ agu hia nan,” jaong diha Lanur one nain. Bentang Rutung, Lawo, betu  agu  naing  liha. Tombo  kamping ise betuan te benta ise. “Iyo… Mori, nganceng,” wale   Rutung, lawo, betu agu naing. Lako ise pande salang. Tua lau istana Binting Awang ise so’. Ngai embong anak kin hia Timung Te’ ho. Lelir  kin retang diha Banggong ho’ woko  saro ngasang  diha Konca Reba Roa. Hia Timung Te’ agu hia Konca Reba Goa ho’  kaeng one woleng  lo’ang  du  embong anak  koe  ho’.  Denge le  Rutung, Lawo, Betu agu naing so  reweng diha Timung Te’.  Kaer tana mbaru le lawo ho. Ngo one  lo’ang diha  Timung Te’ agu Banggong. Togo tereng  Raja Konca  Reba Goa. Woko poli pande rubus tana, ruduk tuan  lawo. Bae liha Timung Lawo ho’ ata jera  diha  Lanur. “Lawo, so’ betuan  mai dite bog a…” rei diha Timung Te’. “Jera diha Lanur, paka ike lako agu ami ho’ ga. Pali wa tana. Ami te  karong salang. Ata dog ami ata mai te suru  ite: Rurung, betu, naing agu aku. Neka simpung ite. Toe bae agu toe nganceng  kudun le raja Konca Reba Goa to’ng,” jaong de lawo. “Eme nggitu ta  ga,” jaong hiha Timung Te.  Lako hia Timung Te’ agu eko anak  koen hi  Banggong. Lawo agu naing musi mai de pande tadu nua wiga  raput / ramut  salang hiot  lako dise. Toe ketam baen lata laas  dise. Te sengka salang  Rutung agu Lawu agu Betu. Te  pande ramut salang   naing. Ne nggo runi do pande  agu tadu salang: “Cit..cit.. hele. Cit..cit  hele, cit..cit  hele”.  Ne nggitu pande  dise  wiga  sai kole one tana Manggarai, one  beo  diha  Lanur. Padong one mbaru diha Lanur  hia  Timung Te  agu hia Banggong. Woko sai  one mbaru, naka  diha  lanur  neka  kaut. Tawa lima gantang, agu  reges  lima leke hia ga.  “Wali dia latang te meu  Rutung,       Betu, Lagu agu  naing.  Hia Lanur paki kaba te naka  sai kole  winan agu  naka anak.

(Nunduk diha Ende Regina  Jenaut  du  koe  ami. Nunduk ulang  via  HP one Jumat, 4 Oktober 2013, pkl 19.30 pm, ketik  lau  JPS 5-10-2013).




15. COMPANG PACAR

Wa Pacar, Kecamatan Macang Pacar, Manggarai Barat - Flores  manga  compang. So' nunduk Compang Pacar ho? Ne nggo' nunduk.
Mede, manga  sengata  Adak Pacar. Hia ho'ata mbeko eros. Hia kudut pande Mbaru. Poka haju Lale hia te pande siri agu bantal mbaru.  Reme soso balok hia, manga lawo munggis (asu nggowe / asu de poti) labar lupi nitu. Deko liha aso nggowe situ, na' one sikang. Asu nggowe so' manga ata ngara'd. De darat morid. Asu nggowe so' paeng de darat. Gereng de darat asu nggowe so', toe tara kole  mbaru.Ngo kawe le  darat so' asu nggowe so'. Sumang tau agu Mori Adak  Pacar ho'. "Ole, aku ta, manga mora asu nggowe,sala manga ita  koed lite,"ngge de  darat kamping Mori Adak Pacar. "Mau ta,  one kandang  dakus, ai ise  katut osang  daku," wale de Mori Adak Pacar. "Ole... ta,baeng koe me,lego  koes  lite, laki dat  perlu laku paeng situ," sawal de darat. "Nggo  to, perlud kole lite paeng situ, so' jangkad  kali.   Aku nganceng  lego kole paeng  dite situ    eme  ite  lorong tegi  daku," jaong de Mori Adak Pacar. "Ole..., tegi apa  keta  dite ta, nganceng  pande  agu kawen  lami," wale  de  darat. "Meu paka pande  compang  one sa wie kaut  latang empo dami,"jaong de  Mori Adak Pacar. "Eng ta ite, ngance  lami pande  compang  dite hitu  asal lego koe asu  paeng  (nggowe daku) situ,"wale de  darat. "Eng, pande lite, aku lego tong asu nggowe  dite,"jaong de  Mori adak Pacar. Emi one mai sikang liha  asu  nggowe so'. Lego wiga  kole  mbaru  de darat ho'. Landing paka pinga  lite.  Eme reme  kerja  ami, neka  manga ngai  ngaok one  tempat kerja  dami. Eme ngai ngaok, lego  lami kerja hitu" jaong de  darat  ho'. Eng..... wali de Mori Adak Pacar.
        Darat ho' benta ase  kaen te pande Compang ho'. Teti  watu  mese lise  ba one beo  Pacar. Watu situ  emi wa  mai  Tureng, Boleng. Sibuk kerja  de darat so'. Reme  keta  sibuk kerja dise, Wina de  Mori Adak Pacar (reme  weki mendon) wela  se reheng tana wajol bek  sio. Ine  wai' ho'  ho'  sio  one  lewo, hena one saung  haju Lale / saung  muku   wa ngaung  mbaru bate  kerja  de  darat so'. Runin  sio ata  hena one  saung  Lale    hitu: Pit...pot... pit.... pot...pit...pot......Runi titik sio  ho' neho  te wewa  darat  so't  ngai kerja pande compang. Compang  ho'  toe dim  polin. Latang  runi sio:  pit.. pot...ho', pikir  dise ngai ngaok  data tanda   gerak tana ga. O...lego  lise  kerja  hitu. Jadi ga.... Comang  hitu  toem  polin. Do watu ata  ngai  nggel  nggaur  kid.

(Tombo de  Kraeng  Frans......../  Ema'd  Mery, wa  mai  Pacar. Tombo  du manga acara Naka  Beka Kilo  Ema Gaba Ngatul -Ende  Bertha , wa Satar  Terang, 12 Agustus  2013.....Ketik, JPS 18 -11-2013).



16. WATU  LANUR  AGU  TIMUNG TE'

Awo  Wudi (Cibal)  agu  Kedel (Lamba Leda) manga  watu neho ata manusia ata nggao taud. Ngasad  Watu Lanur. Watu Lanur ho' awo Kedel, desa  Watu Lanur, Kec. Poco Ranaka. So' nunduk de watu situ?
Watu  hitu ngasangn  watu Lanung agu Timung Te'. 
Danong manga   sengata ine Wai Molas agu sengata ata reba. Ata Molas ho' pake cincin one limen.  Beka agu uwa weki diha. Tambang mese, tambang  bese. Ne nggitu kole  rempa limen hiot  pake cincin. Ke'ot cincin ho'. Beti lime diha wajol  ngeot le cincin.  Uling liha te na peang landing toe nganceng. Beti mese hia. Sotor one ata te na' peang cincin  ho' landing tetap toe nganceng. Tombo beti ho' bae lata neteng tana. Kamer hia Timung Te' wajol kawe ata te rewos beti ho'. Peang oned ata landing toe tara nganceng na' peang. Sondo mosen hia Timung Te' ho'. Eme manga ata nganceng sampe aku kudut nganceng na' peang cincin ho' one lime  daku,
maram  jadi agu hia hitu kaut aku - eme ata rona hitut  gojing aku," bola  diha Timung Te'. Denge lata Awo Kedel. Awo Kedel, Lambaleda (Kec. Poco Ranaka) , manga sengata ata  reba. Ngasan hia  Lanur. Denge liha  Lanur  tombo hitu. "Ole, ine wai molas hitut  beti ko? rei diha one ata. "Ole,  damang laku rewos  ine wai  molas  hitu ta. Baeng laing  eme toe  sampe ye." jaong wa  nain. Ngo  hia sale Wudi, Cibal. Sai sale Wudi, rewos  liha beti de ine wai hitu. Nganceng  na' peang liha cincin ho'.  Sanggen ata senang keta taung. Sehat hia Timung Te. Hia Timung Te' agu sangged lawa nuk reke (bola) diha Timung Te. Eme manga ata rona ata nganceng gojing aku maram agu hia kaut aku. Teing salam liha  Lanur latang hia Timung Te'. Tiba liha Timung Te'. Kawing ise so'. Kaeng cama. Itu tara manga watu nggepo tau lau Wudi,  Cibal  agu  awo Kedel, Poco Ranaka. Hia Timung Te'  sale mai Wudi, hia  Lanur awo mai Kedel, Lambaleda.  Sa len watu nggepo tau ho' manga lau Wudi, sa len awo Kedel (Poco Ranaka). Eme mora lau mai Wudi berarti awo Kedel. Eme mora awo mai Kedel  berarti  manga awo  Wudi (Cibal).

One Kecamatan Lambaleda / Poco Ranaka  manga  ngasang: Desa  Watu  Lanur.

(Dituturkan Egy Tantono, VMG HI, 23 Sept. 2013, pkl 20.00).


17. MLOMBANG (Tombo wa Boleng  agu Pacar)
Danong wa Pacar, manga  sengata ata jago ngo wonok (napat)  one satar. Ngasangn  hia Mblombang. Sa leso  hia  ngo wonok wa satar  Terang, Boleng. Penong  pu’ Sowang  wa  satar Terang  du hitu. Mblombang  manga  kope wonok. Kope  hitu  rani  agu  harat. One  leso hitu,neho biasan Mbombang dadang asu  du ngo  bang. Wasang  le  kirung (sekenis  lanteng, te pande   katel ngis de asu kukut mberes kawe agu rani agu  ndaot /motang). Hia  ita   ndaot one satar. Titing (tarak)  asu liha."Hia...hia.., hola  tu"," tarak diha. Lako asu so'ngo  dengang ngaot  agu motang.   Hia  Mlombong  jaga  one  pate. Haeng  ndaot so’.Hiat  toe  ketam  puas one  nai diha wajol haeng  ndaot  koe  kanang. Paki lego wa  kaut liha  ndaot so'. Ngoeng  diha   porong  haeng  ndaot eros  wiga  molu  kope seang  diha. Apa ata  bet  diha  ame  moriMlombangjadi. Rudu  tuan  kaut  ndaot  eros. Am  hitu  keta  ine  remba  de  ndaot  situ.Senang  ame  mori. Tawalima  gantang, reges  lima  leke. .Paki  lihandaot  eros  ho'.
Mai gesar  koen ga… ole… manik  lain  eme manga  api te  tapa  nuru so  e...,”jaong  one  nain. Rudu manga kaut  api. Gesar  kole  hia… manik  laing  eme manga sie,..nggurus….. “ jaong  diha  one nain.Manga  taung  situ. Gesar  kole  hia… manik  laing eme manga tempat te na’ nuru, jarang tekek nuru, jarang leti….”gesar diha  one  nain.”Manga  taung  situ….Kole hia, we’e  nggor one  one  beo eta Pacar. Sai wa Ngaet hia…, rendut  hia  one  lobo jarang  letin. Sangged jarang  tekek  nuru so’kole  ngger  wa lengkong  Terang. Ngo  kole wa hia ngo batu  jarang situ. Depet  liha. Lako  hitu wa mai. Sai wa  beo wa Pacar. Denge  le winan agu le hae  beo  kole  hia Mlombong.  Masuk  one beo  agu  mbaru hia. Wa'u  taung  mendo  nuru  one  mai  jarang. Du sai one  mbaru  hia, tiba-tiba, mora jarang  leti, morang  sangged jarang tekek nuru, mora taung nuru, mora kole  hia Mblombang. Kawe le  winan agu  hae beon, toe manga itan.
Pisa liwa  wa  ga… denge  lata  lata wa  Kokor mora hia Mlombong. Wa  hitu manga itan  lise manga  sengata  ata  rona. Ata rona  hitu  sama keta neho tanda  diha  ata  hiot  kawe diset Pacar. Ole  am  hitu  hia Mlombong  hiot  manga  no’. Wa Kokor, Boleng  manga  itan  lisa sengata  ata  ata pande tior le darat  wai’n.Pande mbekot  lise  wain. Dekit  keta  liba  one  beo Kokor hitu. Ita  lise len;. Le’ ngo  ngger  one nanga, sa  len     ngo ngger  eta  golo.

(Tombo  diha  Nando  wa  Cikarang, Minggu, 17 Nopember 2013,du kudut  ngaji  ata  tua  alm. Yakobus Babur).


18.TANDIK LAING ATA URANG: TAMPUNG TUAK ONE TANA

Manga adak randang  tana one sa beo. Lawa golo kumpul bahan te hang  atu te inung,  te latang weki  ru agu te  latang  tiba meka (woe agu  meka  landang). Manga ata urang (bodok)  one  beo hitu.Hia dapat tugas  one  mai  tua' te  na'  tuak  te inung du adak  randang tana. So  cara  na'tuak  so? Pikir diha."O...ne  nggo'. Aku paka  sake bongki (nua) ,poli  hitu  sanggen  tuak    one  mau   rudang  sot  ba  data  pante, soga one  nua tana hitus laku," pikirn. Pande liha.  Sake  liha  tana te pande   nua  te  tampung tuak. Woko  poli  saken  liha, hia tadu le   wunut  eta  main. Neteng  ata pante siot  ba  rudang tuak, gali one  nua hitus  liha. Du gali'd  liha,  penong  sawot  tuak one  sewa  wulut ho'. "Tantu  tuak daku so', dod  agu  minak  te  inung  sepisa, ai  wajol hena ses  tana,"  jaong diha  one    nai  koen.
Leso randang, tantu  raup  rapak  reke  sai ga. Sanggen lawa sibuk agu  tugas de  derud. Kraeng  tukang  urus tuak kole sibuk kudut gatang  tuak  te inung de  meka.  Kekep leke agu  sompo  robo diha te  emi  tuak so'  kudut lege  teing  meka. Buka  pio -pio liha nua tana  hiot  poli tadu  le  sewa (wunut)   agu  watu  liha. Lelo de dia liha."Idek  go...," jaong  one  nai  agu   meser. Heros  sebetong nain. Nua tana ho',  nggelong nggesok,linga longgong,  toe  manga  tuak. Tuak ho' ngorep  ngger  one  tana. Toe  ketam perna  pikir  liha eme soga one tana tuak ko wa, mora meres tuak ko  wae hitu.  Lapor liha ga... one  tua'  beo. Nganga  sebeka mu'n  tua  beo ho denge  tombo diha."Tama  leng  ata urang (bodok). Eme soga  one  tana tuak  ko  wae toe  manga  rapet, ai ngorep  ngger one  tana tuak  kot  wae,"jaong  de tua beo agu rabo  kamping hiat urang ho'.  Mesen  ritak  dise ai  randang toe  manga  inuk  tuak. Du poli randang ga, tua     golo reje  agu  bantang  sanggen  lawa  golo  te  tombo  randang  ata  polin. Tombo kole  liha pande  de kraeng tukang  lami tuak.  Hia hitu lantang  tandik  laing  one  mose  dise du  hitu agu te  latang  ata  uwa ngger  olon. Wewa neteng  bendar  agu ba  neteng tana tombo ata urang  ho'.

JPS, 17  Desember  2013.





19. REBA  SOTOR JONGKONG
Uku  Jima  sale Lokot, desa  Watu  Galang, Kempo, Kecamatan Mbeliling,Manggarai  Barat, Flores. Ise    manga  nunduk: ata  reba  sotor  jongkong.  Sa  leso ata  reba  uku  Jima  ngo  bang / wonok   kode  one  puar. Kode so’ rantang  ise  wiga  losi  eta  lobo  haju.  So  kudut ngance  teku  wa  tana  de  kode  so’ wiga  nganceng  haeng?”piker  dise  one nai.   Jangka  sama  tau  dise.  Ise  manga    ba  sapu    bila  agu robo  tuak /  wae.   Emi  lise bila  agu robo  tuak (wae)  hitu. Ise  wolet  one  bila / robo. Poli  hitu pake  laro. Sotor  one  ranga  de  kode eta lobo  haju. Tara de bila  ho’sama  keta  sai’  de mensia. Pikir de  kode so’   ata  mensia  ata mai te paki  ise.  Kole  lise   bila atu robo hot  neho  tara de  manusia.  Sibuk  koleng  bila manusia ho’  ise  kandit  lime    wiga pau watana. Du  hitu poli  siap data wa. Woko  hitu pau  wan kode ho’, poli  siap lise  te  kudu  agu  te paki.  Do  haeng  kode  dise    leso  hitu  le “sotor  jongkong”. Pintar reba jima,Lokot  so’.

20. EMPO  RUA AGU  ASU DIHA EMPO JOU
Mede, lau Ndoso, Kecamatan Ndoso, Manggarai  Barat, Flores,NTT ,  manga  do  Empo  Rua. Kerja  de  empo  rua situ te  mbele  mensia. Ise  jumit leng  nuru  mensia.
Manga  empo  data  Ndoso  du  hitu. Ngasangn  hia    Ngkileng. Sedi  keta  nain  hia  Empo Ngkileng  ho’ ai anak agu  hae wau’  poli taung mbele  le  Empo  Rua’. Empo Rua  hitu neho manusia. Weki mese, langkas mondek. Wulu taung wekin. Kungkeng  reweng.  Eme  sumang  Empo  Rua,  laki dat  rantang  laing.  Sedi keta  nai  hia Empo Ngkileng eme   tenang   hae  wau’n hot  poli  hang le Empo  Rua.

Empo  Jou
Manga sengata  Empo  mai pe'ang mai Minangkabau. Hia  sai  wa  Reok. Hia  terus  ngo  one  Manggarai pele  bonen. Hia  manga  piara  elan  wa  Reok. Karong le  ela  hia.  Dung  elan  le  Ndung, Cancar.  Poli  hitu  hia  terus  ngger  sale. Tua  sale  Ndoso. Sale  Wae  Giro-  salang dangka – Pajo –Puntu –ita  liha  nus  api  one sa  beo.  Hia  batu  nus  api  hitu.”Tantu  manga  mensia one nus  api  hitu.,”jaong  wa   nain. Lako  hia. Sai one  sa beo  hia. Hia manga  ba pat (4) mongko asu.Ngasang  de  asu  situ:Panga Mere,Lando Wa, Lando Eta, Kinde  Koe. Pedeng  nitu asu  diha.  Tua  one  sekang / mbaru   hitut  manga  nus  apin. Ita  liha  sengata  ata. Sei  hitu? Hia  Empo Ngkileng. Senang  nain  hia  empo  Ngkileng, ai manga  hae ata  te  tombo. Hia tombo kamping  empo  Jou ho’ kejadian ata polid  selama  ho’, terutama tombo pande de  Empo  Rua  hot  mbele   hae  wau  diha. “Sot  walang caran lite rantang  mata  hang le Empo  Rua  dite ?jaong  diha empo Ngkileng  ho’. “Ae, ite  paka kawe  cara  te  mbele  ise?”  jaong de Empo  Jou. So caran?”  rei de  Empo Ngkileng. “Nenggo cara. Ite  pisik  mata, jiri  rapu,kudut  mai taung  dise  te   emi rapu  dite  hang  dise. .Aku agu  asu pa’t  mongko   (Panga Mere,Lando Wa, Lando Eta, Kinde  Koe), tepeng  be wa  ngaung    peti  mata  one sewe. Eme  hitu  poli  masuk  mbaru  taung dise ga, tadu  para,du   tadu  taung  para  lite, lego  sangged  asu ,titing  te  sekel  sangged  Empo  Rua  situ,” jaong  de  Empo  Jou.”Eng..ga, nuk  dia dite  hitu,”jaong  diha  Empo  Ngkileng. Pande ne nggitu  ise. Pasar  siek  beti  hia Ngkileng. Denge pasar  siek  ise.Ise  mai one  sekang / mbaru  diha  Empo Ngkileng.Empo Ngkileng  rowa. Mai  taung  ise. Poli siap peti  te  loling  hia.  Empo Jou  agu asu  4  mongko tepeng  one sewe  wa  mai  peti  mata. Masuk  taung Empo Rua. Hanang  Empo  Rua hiot  weki  mendo  kali ata  toe  gorin  masuk  sekang. Dio   doing   liha. “Manga  nai  dio diha Ngkileng  latang  ite,”  jaong  Empo  Rua  hot  reme  weki mendon. Hia  terus  ngger  lau  Ruis, Rego te  ngo  hang   manusia  lau  itu. Sisa  de Empo Rua weki  mendo ho',  toe  manga  pingan  le  Empo  Rua  sot  iwot. Lako  kid  ise  ngo  one  mbaru Nglikeng. Woko  one  mai  sekang  yaung  ise  ga, tadu  para  sekang. Ise so,  ene mai  sekang  taung. Lego  asun 4  hia  empo Jou so. Sekel  keta  taung   le  asu  diha  Empo  Jou  Empo  Rua so,  wiga  mata  taung,  toe  manga ata  retang.
Senang  keta  Empo Ngkileng ho’ga  ai  mata  taung  Empo  Rua.Temer  agu  retes  hia  mosen  lau  Ndoso.
Empo  Jou  terus  ngger  lau  Ruis  te  sampe mensia  lau  Ruis  - Rego  siot  kudut  hang le  Emp  Rua.  Hia pedeng  asu 4  mongko  so’  one  Empo  Ngkileng  lau  Ndoso. “Eme pede asu so'  laku  asu sepisa, tegi  sampe  dite  te weo  bokong hang  one  bokak  de te  hang  one  salang  wiga ise  nganceng  sau  lau  Ruis,”pede diha  ngger  one Empo Ngkileng.”Eng ... mori,”  wale  diha  empo  Ngkileng. Lako    hia  Empo  Jau  ngger  lau  Ruis. Lau  Ruis  situasi  hamper sama  lau  Ndoso. Do  keta  ata  mata wajol hang  le Empo  Rua. Woko  sai  lau  itu  hia  Empo  Jou, do  empo  Rua   ata mai  leok  kudut  mbele  hia  te  hang  lise  nurun. Mesen keta  beti  nai  dise kamping  hia  Empo  Jou ai pande  mata Empo Rua, ase  kae'  dise  lau  Ndoso. Nai sa  anggit  tuka  sa  leleng  ise  te leok  hia Empo Jou.  Rantang mata keba  hia  Empo Jou  ho’ hia  losi   one  lobo   haju  Pede (neho  Rea’  taran). Tepeng  nitu  hia. Toe  nganceng  saing le  Empo  Rua. Nitu  main hia  koing asun  sot pedeng  lau  Ndoso kid.  Denge kau  koing de  morid, wesut lako de asu so'  laun.  Lako asu pat so’ (Panga Mere,Lando Wa, Lando Eta, Kinde  Koe). Teong ketupat  liha Empo Ngkileng  te bokong  one  salang.  Pat  leso  lako  dise. Ise  batu  lawer  weki de  empo  Jou  one salang  wiga   nganceng sai  lau  Ruis. Asu so'  pedeng (na')  bokong  sot  bad  one watang mese  lau  Rebeng.  Woko  sai  lau  Ruis, ise  sama-sama  rampas  agu  Empo  Rua  siot  kudut   mbele  agu seang  te   hang  ata  mensia. Empo  Jou  agu  asu  pat  rampas  lawan  Empo  Rua'. . One  rampas  hitu,  menang  ise, kala Empo  Rua.  Sekel  wewut taung  Empo  Rua  wiga  mata  taungs. Woko amas situasi  ga…, kole  ngger   se’ Ndoso  ise. Hia   senang  keta  nain  wajol  sampe  de  asu 4 so’ (Panga Mere,Lando Wa, Lando Eta, Kinde  Koe). 
Ise  sai  sili  Rewas. Asi  one  mael  dise   nitu. Ise ita  pake atangai tekal ruis nitu."Ami toe sekel  meu, landing  toe damang, nia  mais  meu," rei  de  asu  kamping  pake. "Asal  neka  sekel  ami  kali. Ami se'  mai ho'," wale  de  pake  agu  tondek  sa  libo  ruis   nitu. Pake  situ  lempo one   libo  hitu. Libo  hitu  manga  waen. Ise  inung  wae  agu baki, sebong  nitu.  Empo Jou kapu asu na'  one  watu poli  hitu  suri ngis  de  asu  sot  manga  retang  nakeng Empo  Rua  one  ngis. Poli  hitu ise  ga,  memur  one libo  hitu. Jiri  ndereng  wae libo hitu  wajol  dara uru  Empo  Rua. Wiga  te ho'  lau  lupi  Wae  Ncuring, manga  libo  ata  ndereng  waen. Eme lelo  tadang  toe  manga  itan  landing  eme  lelo  ruis, itay. Empo  Jou kapu  asu na' lobo watu. Poli hitu  lako  terus  ngger  lau  Ndoso  ise ga. Wiga  ho'manga  watu  bekas  wai  asu  sili  Wae  Ncuring. Wae  ncuring  ho’.Poli  hitu  liha  na’  asu  so’ lobo  watu.  Poli  hitu  hia  ga, sebong  agu  sikat  ngis  de  asu ai  sengat  wajol sekel  Empo  Rua. One ngalor  wae Ncuring  hitu  manga  libo koe. Manga  pake / ngerek  nitu.  Rei  le asu  so’, niamai ngerek  so’. “Ami  toe sekel  meo  tong,  tamal  to  ine    kaeng  de  meu,”  jaong  agu  eke  de  asu  so’. Ami  one mai  libo ho’,”  wale  de  pake. Pake  lempo nggor  one  libo  hitu. Empo  Jou  emo  wae  hitu   te  sebong  asu  agu  memor   mu’  du  poli  sikat  ngis  de  asu  so’.  Poli  hitu, libo  hitu  jiri  ndereng  warnan. Watu  hitu  kaeng de  asu  manga   bekas wai  de  asu  wiga  ngasan: Watu   Teti  Asu. Empo  Jou   lako  terus. Ise  senggo  sili  Rewas  poli  hitu  terus  ngger  lau  Ndoso. Empo  Nggileng  agu  Emp  Jou  kaeng  se  kali  llau  Ndoso.
Uwa  ho'on,  lau  Ndoso, manga  watu  boa. One  watu  boa  hitu,manga  3 watu. Jaong dise  empo,danong  watu situ sa  kali.Landing  am  wajol le  pasat, watu hitu  jiri  3. Hese  simping tau.  Watu  hitu  one  reha, nganceng  hendok (heur)  landing  to  nganceng  kebut / teti  mai  wa  mai  tanan.  Am  hitu  watu  dise Nggileng, Jou  agu  Nggerang.



http://mediainspirasi-online.com/?q=Sejarah%20Reba%20Sotor%20Jongkong

(JPS, 16 – 17 Des. 2013)



21. WANGKA PU'NG CACI

Manga  sua  tau ata.  Ase agu kae.  Ise manga piara kaba. Sa leso ise lako tadang. Ise ba agu  kaba. Tiba one sa satar. Co' ko co, ase ho' pau one longka  delem. Kemas  nai de  kae ho' wajol pau ngampang / longka ase ho'. Uling liha  kudut ngance peang one mai longkan ase ho' landing to nganceng. Pikir liha ga. So' caran kudut nganceng sampe ase ho? "som mbele kaut kaba ho', luit ne ga... te pande  larik laing te poto ase hot pau one longka delem.   Sarit   liha luit kaba ho pande larik. Lewe jendot larik ho. Poto le larik hitu asen mai wa mai longka. Woko  sai eta  mai tana ase ho' ga  senang  ise. Naka  ise. Hang keta lise nuru kaba hitu kali ga.  One uwa ngger olon te tenang pande momang sampe  ase ho' maik  ise  pande  labar caci. Nggiling, kalus / lempa, panggal  pande  one  mai  luit  kaba keta  taung.

Sumber: ( http://www.indonesia.travel/id/destination/106/taman-nasional-komodo/article/194/)
(JPS, 1-10-2013)


22.NGGERANG
NUNDUK PANDE LENGET
LOKE NGGERANG
Nunduk lau mai Ndoso, Kecamatan Ndoso, Manggarai Barat, Flores,Nusa Tenggara Timur (NTT)
Loke de mensia te pande gendang laing. So' tara  pande gelandang lain?   Eng ga... ho’y  nundukn.
Mede, one sa leso, manga sengata ine wai molas dia’. Ngasangn  hi Nggerang.  Hia ho’ kaeng lau Ndoso, kecamatan Ndoso, Manggarai Barat, Flores Barat, NTT.  Molas diha ho’ woleng keta agu molas de inewai Ndoso  ko Manggarai  do.  Apa wolengn? Molas diha wesak nera one mai wekin.Nera hitun ata pande lenget laing sanggen ata.  Eme ita hia ata, nganga sebeka mu’d. Ho’ keta di itan lise ine wai ata wesak nera one mai wekin. Nera weki diha hitu tua eta wulang,  rapak eta ntala, semol  awo  leso. Idek go… te tun’ng pande lenget kaut  hi  Nggerang ho’. Co’ tara manga nera one Wekin hia Nggerang? Menurut ata lau Ndoso, Nggerang manga nera one wekin wajol  hia anak halok, hasil kawin de mensia agu kakar tana (darat). Ema  diha Nggerang  mensia  biasa. Ngasangn  hia Awang.  Sedangkan enden ga  kakar tana (darat).Ngasan  hi  Hendang.  Hi Nggerang manga mbeko mese. Le  mbekon ho’ hia nganceng uba jiri apa kaut lorong ngoengn agu belut nain. Mbeko so’ diha  teing  le eman  agu  enden  hot darat.  Eme ngoeng  uba jiri apa kaut hia, toe ketam bae  latan.
Nggerang dia’  keta imusn. Toe repa mata data eme lelo hia. Mata data jeteng ngoeng te lelo  imus diha.  Loke wekin halus  agu nggera taran sama kaut neho londe   koe.  Matan ga  ta’k sama mata de ata  barat. Irus ne ga tatok mongko. Wuk ne ga, miteng, lurus, lewe jendot sai wa lupi tundel. Wajol molas di’a ho’, do keta ata nanang hia, landing toe manga pingad liha. Hia berani sipa ko koket  taeng (salam)  de raja. Dod  raja ngoeng taeng hia. Du hitu one Manggarai manga raja Cibal agu Todo.
Raja Todo  manga ngoeng to kawing agu hi Nggerang. Bae lata Manggarai mesen kuasa de Raja Todo. Du hitu Jama Jami jadi Raja Todo.  Hia runing ata  te taeng hi Nggerang. Du sai  lau beo Ndoso ata sili mai Todo so ga, ruduk mora kaut hi Nggerang one mai beo. Duhu sai one mbaru dise Nggerang ata taeng so’,  lenget   ende diha Nggerang. Ata running de raja Todo ho’ tombo betuan mai dise one mbaru dise Nggerang.  Benta sengata tongka lise te tombo betuan mai dise so’. “Mori, dian keta bo reweng dite hitu. Tantu  minak kole eme ngoeng kaut ine wai bana dite one beo ho’ ai  pait de  te kawe hia Nggerang,” wale de tongka. “So’  keta  tara menan ta?” rei de sengata meka Todo. “Eme hia manga see mbaru  ko ita se’ beo, emong koen te tae, landing ne ga, hia toem manga no’n,” wale de tongka. “Nia ngon hia? “ rei de meka sili  mai  Todo  so'.  “Toe bae lami mori,” wale de tongka Ndoso. “Sala seha le meu  hia? Rei data Todo. “Mori,  maram kawe le rud ite  neteng  sikot mbaru se’ beo Ndoso, rantang nggo’ jaong lite seha lami hi Nggerang,” wale de Tongka. Kawe lise neteng mbaru agu neteng sikot one beo Ndoso, landing..., toem  itan hia Nggerang ho’.  Kole kenos iset ata susung de raja ngger sili beo Todo. Wali  kamping  raja lise bahwa  toem itan hia Nggerang, losi nia ko nia kaut  olon. Hitu artin  ga,  hia  Nggerang  toe  manga  niak  te  tiba  taeng  te  raja Todo, Jama  Jomi. 
Pisa leso wag a. Lau Ndoso, tua kole one mbaru hia Nggerang. Ite  koley lata sa beo.  Raja Joma – Jomi katu kole at ate taeng hi Nggerang. Landing... kole kenos kole ise so ai  mora kole hia Nggerang ho’.  Ho’ te sua ngkalin kole kenos data Todo. Beti nai  dise ai wajol  sipa liha Nggerang  taeng momang  de Raja  Todo ho’.
Raja Pongkor (ase kae agu Raja Todo) denge kole nendong tombo  molas diha Nggerang ho’.  Katu waun hi ate taeng hia Nggerang kudut te kawing  agu  hia . Landing, sama neho Raja Todo,  iset Pongkor kole kenos  kole.  Hia Nggerang ho’ toe ngoeng kawing agu sei kaut. 
Raja Cibal kole denge ngeru tombo molas diha Nggerang ho. Hia katu kole wau’n kusut taeng hia Nggerang. Landing, sipa kole liha Nggerang  taeng momang de Raja Cibal ho'. Kole kenos wau de Raja Cibal.
Mori Reok denge kole liha tombo molas Ndoso, Nggerang hoo. Hia katu kole wau’n te  taeng hia Nggerang. Landing, sipa  kole  liha Nggerang.
Mori Dima lau Pulau Sumbawa, Nusa Tenggara Barat (NTB)   pota ngger one tana Manggarai, Flores. Lelo liha jea nera tontes ngger eta awang. “Tantu manga ata dia’n one tana Manggarai. Damang aku katu wau’ kudut te bae nera apa hitu agu apa betuan,” jaong de Mori Dima one nain. Benta penggawan hia  te batu nera hitu. Lako  penggawan ho ngger  one tana Manggarai. “Mori, nera hitu todo one mai ata molas dia one tana Ndoso, Manggarai,” wali de penggawa so’. “Eme ne nggitu, tombo le meu, Raja Bima kudut taeng hia. Raja Bima  momang hia  Nggerang,” pede  de Raja Bima  kamping  penggawa so'.  Lakos penggawa so’ ngger lau tana Ndoso, Manggarai. Tombo  lise betuan lejong beo  agu lambu mbaru."Ami ata susung  de  Mori  Dima, te mai  taeng  hia  Nggerang," jaong  dise.  Landing, koket sipa taeng momang de  mori Raja Bima ho liha Nggerang. Wali de penggawa so’ ngger lau. Beti nai Raja Bima ho’ ngasang koket momang liha Nggerang.
“Hia Nggerang paka tiba taeng momang daku. Eme toe tiba, hia paka mbele. Loke wekin te pande gendang laing.” perenta  de Raja Bima.
Raja Bima paksa hia Nggerang kudut jadi agu hia.  Landing tetap meku kin nain hia Nggerang, toe ngoeng kawin  agu sei kaut. Taeng de Raja Bima koket kole liha. Mesen keta beti nai de Raja Bima.  Wajol beti nai, hia manga nai da’t latang hia Nggerang agu ata Ndoso.  Wajol mesen keta rabo, dia  katu  mbeko ngger lau Ndoso. Rudu  helel agu hendeng  rewung  mese one beo Ndoso.Nended tengkem beo Ndoso.  Rasan liset Ndoso ga neho ho’ keta sain bombang eros pande  lerak  agu mempo   beo agu sanggen  menan. Gega, gege agu rantang sanggen ata  Ndoso so'. Neho ho'  kaut  semol tana  lino rasan  lise. "Awang nended agu bombang  eros ho'  nganceng moran  eme hia Nggerang ngoeng kawing agu Raja Bima," ne  nggitu jaong  de  penggawa mori  Bima .  Latang ngerek de Raja Bima hitu, toem pingan liha Nggerang.  Wajol momang beod agu weki do, nggo jaong diset Ndoso bahwa lebih baik hia Nggerang kaut ata mata. Rabo ise latang hia Nggerang. Ise  bantang kudut mbele hia Nggerang wiga ise selamak  one mai rewung tengkem agu bombang  eros  te pande mora beo. Manga get nai dise te mbele hia Nggerang. Landing te mbele hia Nggerang toe emong ai mbeko mese  data ho’.  Sa leso, woko kudut mbele lise, mora hi Nggerang ho’.  Pikir  lise so cara  kudut  pande haeng hia Nggerang ho. Pertaman di  paka bae krenda  rantang ngance moran hia Nggerang. Sumang sengata ata mbeko mese ise. “Paka karet le wase ajo le mau hia Nggerang hitu,” jaong data mbeko ho. Sebelum  hitu, ise  kudu hia Nggerang ho’ agu ba wase wunut agu wase  uwur  te pungkut  hia Nggerang. Landing, toe nganceng haeng. Du krenda le wase ajo, daong nggerang ho’ toe nganceng  mora kolen. Du hitu lise ga mbelen hia Nggerang ho’.  Lata mbeko ho’ mbelen. Woko  poli mbelen ga, mora awang nendep  agu bombang  eros  one mai beo Ndoso. Tunti pede de Raja Bima, loken lise ga pande gendang. Ise sisik loke toni agu loke baran. Mangan sua gendan jadin. Gendang loke bara agu gendang loke tukan.  Woko tebang gendang situ ne nggo runin: “Te tu’ng loke Nggerang,  “Te tu’ng loke Nggerang, “Te tu’ng loke Nggerang, “Te tu’ng loke Nggerang,”. Ling agu mese keta runin gendang Loke Nggerang situ. Woko tebang, denge de Raja Bima lau Sumbawa, NTB.  Gendang Loke Nggerang tebang hanang du sekeng penti. Penti hitu ntaung weru one  adak Manggarai nia leng  du hitu manga helang latangt empo pa’ng be le.
JPS, 27-3-2013


NGGERANG: versi Todo
Nggerang lau mai Ndoso – kec. Ndoso, Manggarai Barat.  Nggerang ho’ ata molas dia’. Weki bakok (nggera) , irus mongko, wuk  lembis. Manggarai du hitu  do adak, neho Cibal, Bajo, Bima, Todo.  Raja Todo agu Bajo rumbu hia Nggerang. Raja Todo menang.  Weleng sai data tua diha Nggerang ho’ ai  do keta ata nanang hia Nggerang. Hia Nggerang jadi masalah latang ise. Sangged mori adak  situ (Todo, Bajo)  ngetek taung iset Ndoso  wiga ise toe danga  temer  naid. Wajol toe aman mose dise, ise putuskan sondo hia Nggerang ho’ ngger one Raja Todo. Hia Nggerang  kole  belut  nain  agu Raja Todo, Joma Jomi. Du randang lingko Sombeng  sili  Todo,  Mbele le Raja Todo hia  Nggerang  te takung  du adak tana  hitu. Loken ga te pande gendang laing. Gendang situ ba ngger sili Todo. Gendang Loke / (luit)  Baran na sili Mbaru Tembong  Todo, sedangkan Loke (Luit)  Toni ga na one Mbaru Tembong / Niang Pongkor.  Diset Pongkor poli moran Gendang Nggerang hitu wajol muntung Mbaru Niang Pongkor. Pongkor  agu Todo du wangkad sa wau’, sa empo. Wajol beka  weki ga, ho’mangan bagi weki agu  uma. Gendang / Tembong diod Todo, Tembong diod Pongkor.
Nggerang ho’ manga  ngasan  pacin :    Wela Loe.
Raja Todo du rumbu  hia Nggerang (Wela Loe)  ngasangn  Jama – Jomi.


NB: Damang  banding agu tulisan de kraeng Dami Toda :  Manggarai Mencari Pencerahan Histografi.p. 304

Loke Nggerang   ........ sale mai Ndoso.

Loke Nggerang, apa hitu?
Loke Nggerang hitu gendang ata  pande one mai loke de ata  molas hiot  bakok wekin agu rae wuk (nggera ) . Gendang hitu  na'  one  mbaru Gendang Todo, Manggarai.
Ngasang te tu'ng ata molas  ho' hi  Wela Loe. Wela Loe hoo ata ine wai  hiot molas........................... keta. Do ata nanang hia, mai one mai roeng rapi ropes wiga raja le istana. Hia ho'anak de  darat. Raja Todo agu Bima  manga niak te kawing agu  hia  Nggerang. Ogo hia. Paksa le raja. Raja Todo / Bima  ngerek ise dalu Ndoso agu sangged roeng.  Ota Ndoso so' deko hi Nggerang  pake wase ajo. Haeng. Du deko le wase wunut to nganceng haeng. Wase  ajo  hitu silingn. Ai nggerang ho'anak de darat wiga perlu deko le  wase rud (wase de  darat).
Nggerang ogo te kawing agu Raja Todo.Maik Raja ga susung te mbele hia. Sisik loken te pande Gendang lain. Eme tebang gendang loke Nggerang denge lau Mori Bima.
Ata Todo, eme ngo lau Ndoso, nganceng beti / mata lain ise.

Menurut ised  Todo,
Nggerang (Wela Loe)  ho'  ine wai molas teot lau mai wae Rangges - Ndoso. Hia loas   hasil kawing de ine wai(darat) agu ata rona (manusia). Wajol molas,do keta ata ngoeng agu hia,termasuk raja Todo kole. Hia Nggerang manga nain agu Raja Todo. Du randang lingko Sembong (Sombeng)   sili Todo Pongkor,  Nggerang jadi paca /helang laing latang lingko Sembong ho'. Mbele du hitu hia. Loke tonin  agu tukan ga pande gendang laing. Gendang Loke Nggerang (Wela  Loe)  ho'  manga sili Todo,one  mbaru  adak  Niang Wowang.


(Damian N. Toda,Manggarai mencari pencerahan Histografi,N.I Ende p. 304).

 Menurut Ende Berta Ngalut  (sili mai Lancang Todo, awa wai eta Wela, kaeng wa Terang):
Wela Loe (Nggera) ine wai molas dia'. Du randang  Lingko Sembong (Sombeng)  raja Todo mbeli hia Wela Loe (Nggerang)  te  helang du randang hitu. Loken ga pande gendang.Manga sua gendang. Gendang  Loke bara (tuka)  agu gendang Loke toni.  Du mai raja Bima, ba ngger lau ise (Bima) Gendang loke Toni ho'. Eme kudut penti iset Todo, tebang gendang   Loke Nggerang (Gendang Loke Tuka).  Tebang Gendang Loke Tuka (Bara) sili Todo, runi Gendang Loke Toni lau Bima. Bae lise  lau (Bima) ga manga adak penti dise one Todo. Todo agu Bima woe nelu. Todo Anak Rona (Ine Ame), Bima anak Wina (Woe). Eme denge runi Gendang Nggerang,  bae le weta (woe) lau Bima, manga adak penti one tana Manggarai (Todo). Mai ise lau mai.
( Sumber Ende Berta Ngalut, (sili mai Lancang Todo,Satarmese Barat  awa wai eta Wela, kecamatan Ruteng, kaeng wa Terang, kecamatan Boleng Manggarai Barat), dituturkan di Rumah Leo sek, Jl. Antilop, Cikarang Baru, Cikarang, Bekasi, 1 Januari 2016, pkl 13:00 - 17:00), diketik di JPS, 15 Januari 2016.


NB:
Apa hubungan tombo Nggerang  agu:
  1. Rei'ng data tua'  neka okek keba  hang?  Hang hitu manusia (Wela Loe / Nggerang).Oke hang=oke manusia.
  2. Tombo ireng (seki) uku Welo  (neka hang Pake): Empo de uku Welo one  mai Pake. (nggasan:Awang.Awang ho'ema diha  Nggerang). Manga sekeng one Manggarai, duhu  ru,  pau' pake eta mai awang. Duhu ru /usang. Ema diha Nggerang  eta mai  awang  beon, hi  Awang  ngasangn.
  3. Gendang te losi poti rantang darat? Ai gendang ho'  (Wela Loe) pande one mai  weki de darat agu manusia. Wiga eme denge runing weki rud (darat) bae lise. Kawe le weki rud lebi dia / bae daripada kawe  lata.
  4.  






23.KOMODO

KOMODO

Sengata inewai molas di'a  eta mai awang toto rangan one  lino. Ngasang de ine wai hitu Putri Naga.  Putri Naga sumang  sengata ata rona. Ngasangn ata  rona hitu  hi  Empo Najo. Kawing ise wiga loas sua tau ata daper, ine wai agu ata rona.  Ata rona ho’ ngasangn hi Gerong sedangkan ine wai ho ngasangn  ga hi  Ora. Ora ho’ neho tara de   waja  tana masa. Wajol neho tara de waja  maik  ise na one puar. Gerong agu Ora kaeng woleng. So’ tara kaeng woleng? Ai wajol  woleng tarad. Hia Gerong neho tara de mensia wiga (maik kali ga)   kaeng one beo. Hia Ora neho tara de waja tana masa  wiga kaeng one  satar /  puar.  Laung  taung, sinan  liwa  ga. Tua’ ise so  ga.
Sa leso kudut ngo wonok hia Gerong. Ita liha ora (waja tana masa). Kudut paki liha ora hitu. Du hitu, ruduk manga  kaut sengata ine wai molas dia'   olo  mai  hia. Ngo'  jaong. “Nana, neka paki ora hitu. Weta de hau hitu. Daper meu danong. Hau  kaeng  one  beo, weta ho'  kaeng  one puar ,” jaong de  ine wai molas dia' ho'. Poli hitu mora koley. Idep liha Gerong ho' bahwa  inewai hot  tombo agu  hia   ende  dise, hi Putri Naga Komodo.  “Idek go…, somba Mori,  neka raboh ge  Ora, kali weta nara dite. Lako terus dite ga. De dia lakom hau ga,” jaong diha Gerong. Pu’ng du hitu, toem paki  ko   katut  Ora data one beo  Komodo.  Ne nggitu kole Ora toem katut  ata mensia. Ise mose sama  hiang sama taud kaeng one sa pulau. Eme tombo hia Gerong ngance bae  agu idep  le Ora.

(Sejarah Komodo versi :Bahasa Komodo – Bima)
Sejara  jaman danong bahwa Orare ana take (kembar).  Soko nobo manusia, soko nobo  berbentuk  orare. Ole ata tua ne yang lebih sayang ne ( lebih cinta  ne) adalah manusia. Sedangkan orare  dai ipi cinta atau  wita ipi sayang waju ina ama ne. Timbul rasa tidak senang waju ana atau orare ini sehingga orare ini menjauhkan diri ke napu (hutan) karena ita sayang waju ina ne ama ne.  Setelah sampe ne  napu (hutan),  ia bertempat tinggal le napu (le hutan)  hingga saat ini.

Pinda ata  modo  (orang modo) – pinda ora (biawak Komodo).
(Sumber: http://www.youtube.com/watch?v=M4GcMyIR68g -  Trans TV.)) dan 
Kompas.com ( http://travel.kompas.com/read/2012/06/09/07522511/Komodo..Kembaran.Manusia)


 (JPS 25 Sept. 2013).


NUNDUK:
KOMODO (ORA)
Komodo ase  kae  agu manusia. Ise so’ ata daper. Sengata manusia, sa ora.  Ata tua sewe momang  manusia daripada ora. Ora  beti nai wajol toe danga lelo  le  ata tuan. Hia ngo one  puar. Hia  kaeng  one  puar.  Landing  manusia agu ora (Komodo) mose raes one Pulau Komodo.
Soko nobo manusia berbentuk ora. 

Sumber You tube - Trans TV).

Lelo  one  Kompas.... on line - tombo tentang Komodo.



24. BONTO  JENE  AGU  PAKE
Seki Pake diset uku Welo (Maras Welo)


Welo Maras. Hitu ngasang   sa uku  one Wela, Kec. Ruteng, Manggarai, Flores, NTT. Ise so ireng (pantang /tabu) hang pake.  So' tara ne nggitu? Lut  one curup agu lorong one tombo dise embo danong, ise ireng hang pake wajol pake sampe empo dise danong te teing wae du deleng reme hangn    one salangn.
Danong  empo (Bonto Jene)  - empo  de uku Maras Welo  - ho' ngo lako tadang. Manga ba hang landing toe manga ba wae. Deming wae one salang.Ata danong deming lino te teing mose.  Lahos lako diha leso hitu. Darum agu masa wae hia empo ho'. Landing toe keta manga sumang wae. One sa ngalor masa, asi  nitu hia te hang. Gelang-gelang hang hia ai darum. Idek go... deleng, jegok, sekes agu meki. Welet hi empo ho' , to lako wa hang, wegeng pusu, benet nai. Kudut boat hia ho'.  Du hitu hia denge runi de pake. "Kreng---kreng.. kreng ...." ne nggitu kres de pake ruis tempat hang diha. Bom manga ba waen hi empo ho'.  Tegi sampe one pake te manga wae.
Tegi wae  one pake hia . Ne nggo' tilir agu gesarn   : Ole pake, sampe koeg aku. Teing koe  wae kaku  lite  kudut moseg.  "..... Denge le pake tilir diha  hitu. Toe beheng, toe repet-repet. Mboas wae one ngalor kaeng de pake hitu. Senang diha empo ho ge. Gelang-gelang dako wae wa ngalor na' one mu'.  Inung sampe puas hia  te mora deleng agu  sekes. Selamak hia one mai mata le deleng. Mai nitu main hia, lelo pake ho sebagai ata sambe hia wiga toe manga hang pake hia agu agu  waen ngger wan. Hia reing taung anak, empon agu sanggen wae engger wan te hang  pake ai pake poli sambe  mose dise one mai masa, deleng agu sekes.



Nunduk bana tentang Pake - Wae

Nggerang (empo data Ndoso): Ema diha Nggerang ngasangn hi Awang. Awang hitu one mai Pake. Ne nggo ceki dise: ..........., Pake sewae",......................



2 April 2013
Dicopy 16 Sept. 2013



25. SEKI PAKE  DE  UKU  MARAS  WELO  (WELA _ GOLOWOROK _ SENDA _ LEWUR _ COAL _SAMA)

Uku  Welo  mai  peang  mai  Jene  Ponto,  Makasar.
Bonto Jene  mai  lau  mai Jene  Ponto, Sulawesi  Selatan.  Ise  sai  ba  Berit, Pacar. Mai  ngger  se’  wa   mai   Berit,  wajol  karong  le  ela. Sai  sale  lupi  Rame  Munak  ta’i  nitu  ela  ho’. Ngasang  tempat ho’  hitu  ga,  Tai’  ela.  Lako  terus  hia. Sai eta Bangka Wela, anak  ela ho’. Asi  nitu  hia. Hia  pande  sekang  nitu  kudut  mbau kaengde  ela  agu  sekang ka’eng  run. Sambil  gereng  mese  agu teger  sala anak ela so’, hia  duat  nitu. Hia  kawe tempat  wae  te  inung.     Du  kawe  wae,  hia mana  ngger  awo  par.  Ita liha  nus api. “Tantu  manga  atan  awo  hio,” jaong  wa  nain. Ngo  nitu  hia. Sumang  agu  ata.  Ata so’ wina rona. Benggat  sama  tau. “Ole, kali  meu  ho’  ta. Nia  meus  meu? “Ami  awo  mai  par” wale  dise. “Asa  meu, nia  mais  meu?” Ami    sale  mai  kolep,”  wale  de  empo so’.  Ise  mose  sama. Am  dia  bantang,  kawing  taud    dise. Manga  anak. Ka’eng  awo  Sano. Beka  nitu  mai, mai se’ se’. kaeng  Eta  Bangka  Wela, wiga se’  Wela  ho’  ga.  Beka   agu  mbisar  weki  kawe tana ngengga. Ngger  le   Maras  iwon, ngger  wa  Lewur – Senda – ngger  lau  Sama.
Sa le so  empo   ho  lako  tadang. Du  hang, masa  wae. Ita  pake  one  sa  ngalor.  Tegi wae  one  pake,  landing  olo  wada di liha:  “Pake, aku tegi sampe. Eme haunganceng teing wae aku du ho’,aku  agu wae daku ngger  wan, ireng  te  hang  hau,” jaong  de empo ho. Poli  tombo  hitu,mboas  wae one ngalor  hitu. Inung  sampe besur wiga mora masa lako satar. Mora pake ho’  ga.  Pu’ng  nitu  main hia   agu  waengger  wan  ireng  hang  pake.

(Sumber : Festo, 25  Desember 2013 – Rumah  Kontrakan  Feus – Cempaka  Putih).

(Inewai: instink  menguasai /mengatur  kuat. Ata  rona  ngance  lorong  ngoeng   de  ine  wai. Banding  kaut one  Nunduk  ata  sot mai  peang  mai: Mashur, empo data Todo –Pongkor  (Pagaruyung –Minangkabau) -, Bonto  Jene, empo data Welo Maras (Ponto Jene,Sulawesi Selatan), Jou, empo data Ndoso,  Ruis  (Minangkabau) sangged  empo  situ karong  le  ela.  Ise lorong ba  weki  de  ela. Eme  asi  ela  wajol kolang  leso, asi  kole  ise. ….Ine  wai  latang  te  ator one  mbaru:hang, seng, sangged  kentau).






25. WANGKA PU’NG  MENSIA, PO’NG AGU PAENG  (Erb, The  Manggaraians, p. 22-24).
Du  wangka  pu’ng  tana  lino   ho’  lingot, to  manga  atan.  Ho’ sa  nunduk manga  mose  du pu’ng:
Nera  mata leso  eta  mai   awang  (ema  eta)  jirap  ngger  wa  tana (ende  wa). Nera mata leso  ho’ hena  one  membong  betong   one  lobo  golo. Sumang taud nera mata leso agu tontes mondek de betong    rudu  manga kaut   sua   tau  ata  mensia. Ise sua' so mensia laring sain (wangka pu'ng) one tana Nusa Lale.    Sua  tau  mensia  pertama   so’  sengata  ata  rona, sengata  ine  wai.  Ise  sua  hang   wake  haju soot  nganceng  hang,  neho  pane,  kempo, cermele, wua, agu  do  kaut.  Saung  ata   hang  lise,  neho  saung  milos, saung  kowot, saung  moncok,  agu  saung  poa’ng. Agu  gilo, denger, agu  hum.  Ata  sua  so’ emi   betong  poli   hitu  tegak, poli  hitu  rore  lise  haju  betong situt  poli  tegak  kudut  te  dedek (jiri)   api.  Ho’ ngasang   api  soseng.  Ise  pake   saung  agu  loke haju Lale (Artocarpus elastic – Sukun) te  tadu  wekid. Danong  Manggarai,ngasang, Nusa  Lale,  wajol  do  haju  Lale.  Ine  wai  agu  ata  rona  so’neki, kawing  wiga   loas  sengata  anak  koe  ata  rona. Uwa  anak koe  ata  rona  ho’.  Du umur  kira – kira  lima (5)  ntaung,  ema de  anak  koe  ho’manga  nipi. One  nipi  diha  ho’  ita  sengata  ata  tua  ema. Ata  tua  ema  hitu tegi  hia  kudut mbele  anak  koe  ata  rona  ho'. Ata  tua  ema  ho’ manga ngasang  pacin (okotn): Jari  agu Dedek (Mori agu  Ngaran).  Ata  tua  ema ho’t ita  one  nipi, saron  lise  Mori  Kraeng. Mori  Kraeng  jaong  ngger  one   ema  de  anak  koe ho’: "Emi pisan  haju  teno  agu  pisan  watu, uwang  api  one  watu  situ wiga haju agu watu  situ  bike.Poli hitu pake  pisa  mongkon  haju  situ  te  udek  te  pande  lingko. Poli hitu, mbele  anak  lesa  de  meu  hitu one  teno  hitu poli  hitu  ga  seang le  meu  nurun poli  hitu  ndetar le meu,   nakeng  ne ga  weras  neteng  bendar  one   lingko hot  poli rimun  le   hau,” reweng  de  Mori  Kraeng  te  latang  ema  de  anak  koe  ata  rona ho. Ema  de  anak  koe  ho’ lako ngo pande  lingko  agu uwang  api  haju  teno one  watu  one  lodok  uma  hitu.
Du  poli siap  taung  situ, ema  danak  koe  ho’  jaong  agu  winan  kudut susung anak lesa  dise  te  ba  hang  latang  hia  one  uma.  Lut  le  winan. Hia  susung anak lesan  te  ba hang  te  latang  eman  one  uma. Du sai one  uma, anak  koe  ata  rona ho’  mbele le  eman.  Daran ga,   loli / silik  ngger  wa  tana,  nakeng  ne  ga  wesak  one  uma  lingko  hiot  poli  rimu  diha.  Du  mane  tana,kole  ema  de  anak  koe  ata  rona  ho’.  Du  sai one  mbaru, hia  pisik toe bae  apa ata  poli  pande  diha  one  uma  bao. Rei kole  one  winan  anak  lesa  dise  ho’  ai  toem tua  lau  uma  te  ngo  ba  hang  diha. Jaong  de  winan poli  laku  susung  anak koe  hitu  te  ngo  ba  hang  lau  uma. Kali  toe manga  tua  lau  uman. Lenget   enden   ho’.  Jengeng ise  sua. Ngo  nia  anak  koe  ho’. Pikir  ise. :Eme ne  nggitu, anak  dite poli   taku  le  poti puar,”  jaong  de  ema  de anak  koe  ho’ ngger  one  winan.  Ise  retang  tenang  anak  koed.
Telu  leso poli  laun.  Po’ng  pu'ng todo lau uma (lingko) . Ema  de  anak koe   ho’ ngo  la’t  one  uma. Ita  liha  manga  ata  todo  one  uma lingko  diha  hitu.  Hia  kudut  sau ( sadi)  poto   po’ng  situ  ai  minak  keta te  lelos.  Tiba-tiba  denge  reweng data : “Ema, aku se ho’. Lenget   hia. Du  hitu, idep  liha  ga  hitu  reweng  de  anak hiot poli  mbelen  liha  one  pisa. Anak  koe  hitu  jiri po’ng  gi.  Du   mane  tana, kole  one  mbaru  hia. Toko wie  hia.Manga  kole  nipi  sumang  ata  tu’a ema  hiot  wetung  hia  one pisa. “Sangged  taung  po’ng  siot  toem   benta  haud, manga  atad   de’.    Po’ng  situ  ngance emo (pu)  te  hang  laing  ga,” jaong  de  ata  tua  ema  ho’  teing  ngasang  latang  te  po’ng  so’t  lor,  teing  ngasang  liha  Timung. Po’ng  siot  mese  wuad, teing  ngasang  Ndesi,.Po’ng  sot  todo langkas  agu  wini  koe, teing  ngasang  liha sela  agu  mesak. Po’ng  siot  toe  danga  langkas  agu remo   langkas, teing  ngasang  liha   woja   agu   latung.  Ema  de  anak  koe  ho,   kudut  ngo  kole  one  uma  lingko  kudut  sau po’ng  iwod. Sangged  po’ng situ   tombo   agu  siek. Toem  jadi  emid  liha. Sangged po’ng  situd  pili  diha   kole  hema.  Du  mane  tana,  ema  de  anak  koe  ho’  ba  pisa  wua po’ng  situ  te  latang  winan  le  sekang. Hang  le  winan  wua  po’ng  so. Minak  keta  lika  rasan. Lenget  kole    winan  wajol  dia  lawer   po’ng  sot  ba  de  ronan. Hia  teneng  wua  haju   agu  po’ng   so’  poli  hitu hang  sama  ise. Minak  keta  rasan  le  winan. Mai  rein. “Nia  maid  lite  dapat  wua po’ng  so?”  rei  de  winan. “Ngo  wa  uma  lingko  kau    diang. Landing  eme  manga   reweng  te babang  agu  bentang  hau,  neka  rantang  hau,” jaong  de  ronan. Neho diangn, ngo  ende  de  anak  koe  ho. Sai  wa  uma  lingko, sangged  po’ng   sot  liba  diha babang  agu  Langat:”Ende,  aku se ho’.  Ende  de anak  koe  ho’  rantang  agu  weter, piker  diha  reweng  de  poti wiga  losi  ngger  one  sekang, toem  ba  apa-apan. Hia  tombo  one  ronan apa  ata alam liha  wa  lingko  hitu. Sangged po’ng  situ  wa  mengaku  anak  dite.  “ jaong  diha.  Mai  ronan  ga  tombo, du   wangka  pu’ng  de  pong  so,    mai  one  mai  anak  koe  ata  rona  dite  hiot  mora one pisa.Toe  ata  mora  landing  sengaja  mbele  poli  hitu  ga nurun  ga   wesak  one  lingko  wiga  todo  sangged po’ng  situ  one lingko. Du denge  tombo  de  ronan, idep le   winan. Sedi  keta  nain  hia  ai  poli  kaut  mbele  anak  lesa  dise. Landing  hia senang  kole  ai  manga  do  hang  dise  one  mai  po’ng  hiot  one  mai  anak  ata  rona  dise.  Manga  kole  po’ng ata  todo poli  hitu. Toe  hanang po’ng, one  mai  lingko  hitu  kole   manga  kaut pa’eng  te sampe ise  neho jarang ,  kaba,  mbe,  manuk.

(Maribeth Erb: The  Manggaraians: A Guide to Traditional Lifestyles. Vanishing Cultures ot the World, Times  Editions, 1999, Singapore , Batu Tiga Shah Alam, Malaysia , p. 22 – 24).
(Erb, The  Manggaraians, p. 22-24)



JPS, 11  Jan, 2014


26.  WELA RUNUS AGU EMPO  RUA

Wela Runus. Hitu  ngasangn ine wai  molas. Toe hanang molas uwan landing  wekin kole. Hia kaeng agu ata tua'n one lupi puar. One puar hitu manga  kaka ata pande kose po'ng   dise  one  uma. Kaka situ dot keta tarad. Manga kaka lelap, neho: peti, tekur, kokak, ngkeling. Manga kole kaka bana neho kode, motang, rutung, lawo. Hia Wela Runus donde reje le ata tuan kudut riang uma. One uma hitu ise weri woja, latung, ndesi, tago, kaung, muku. Ata tua' diha Wela Runus pande sekang one uma. One sekang ho' kaeng dise duhu riang po'ng sot poli weri dise. Ca len  ise Wela Runus agu ata tua'n  we' le wie  tana ai gereng kole keta kaka lelap ngger one sewod. Ise Wela Runus agu ata tuan sa len  kamer du riang umad one mai  kaka puar.
Manga sa leso, hanang koen hia Wela Runus one sekang. Manga ata mai one sekang hitu.  Sei hitut mai? Meka. Meka sei? Empo Rua ngasangn. Rantang hia Wela Runus. Co' tara rantang? Empo Rua biasan hang / mbele / olek ata.  Apa hia Empo Rua kudut olek hia Wela Runus?  Rantang kin hia Wela Runus ho'. "Neka rantang  hau Wela Runus. Aku mai  sampe meu." jaong  de  Empo  Rua . Sampe apa ta empo?" rei diha Wela Runus. "Sampe meu co' caran te krenda kaka,  rantang mai one uma te kose po'ng de meu" wale diha empo Rua'." Ole empo, dia'  keta  hitu. Delek eme nggitu.   So'   ke cara ta   Empo?" rei diha  Wela Runus. "Emi pat mongkon le meu haju teno, poli hitu udek one neteng bincung uma de meu." susung de empo. Pande liha Wela Runus  apa  ata  toing  de  Empo  Rua ho'. . Pande le mane tana  liha. Neho diang, mai eta leso hia Wela Runus ho'.  So tara mai eta leson hia tev riang? Te tes  krenda hiot poli jaong diha Empo Rua, te tu'ng  ko  toe. . Sai hia one uma. Lelo taung latung, woje one uma. "Ole... kali di'an  krenda de Empo Rua  ho'. Meler  po'ng dami, toe manga sanga le kaka agu sabot le nggarod. Dian' empo ho'," jaong diha Wela Runus  one  nain. We' ngger one beo ise  Wela Runus.
Neho diang ngo one uma  kole  ise. Ngo one sekang hia Wela Runus. Mai kole Empo Rua ho'. "Wali dia latang sampe dite  ye... Empo Rua. Meler  uma dami one mai kose de kaka," jaong diha Wela Runus. Apa kole ata ngance sampe dite ta empo? jaong diha Wela Runus. " Ho, manuk lalong latang te  hau," jaong de Empo Rua ho'. "Ole,  delek  eme ne nggitu ge  empo.Minak  keta  pande  dite  hitu.  Wali dia latang ite," jaong diha Wela Runus.  Ba wa ngaung sekang liha Wela Runus  manuk lalong ho'. Liwing nitu liha. Kole one sekang hia. Kakor  manuk lalong ho'. "Idek go.... rudu  tua kaut  sua tau ata, ine wai agu ata rona. Ise kaeng sama  agu hia Wela Runus.  Ata tua diha Wela Runus ngo one uma. Tombo one ata tua'n  hia Wela Runus latang sua tau  hea reba  diha siot mani one mai kakor  de manuk lalong. Senang kole ata tua. Du mane tana, reje  kole ngger one beo liha  Wela Runus  latang iset sua so'. "Ami dopo le pang beo, poli hitu ga, kole ngger  se' ami kudut te lami uma so', jaong de manuk agu 2 (sua) hae reba diha Wela Runus. 
Uma dise Wela Runus meler. Toe manga segot le kaka  po'ng one  uma. Hasil uma dise tek mbaru. Wali dia lise latang jari woja agu latung, timung agu ndesi. Ise  pande pesta. Undang kole  lise Empo Rua. Empo Rua sai le wie. Du kakor lalong te telun hia  kole ngger one mbarun."Wela Runus, to'ng hau ngo one mbaru daku hau. Manga  perlu gaku agu hau. Ngo le mbaru  to'ng  e," reje diha  Empo Rua.

Wela Runus agu sua ata siot mai one mai kakor de manuk  agu manuk  lalong   lako ngo one mbaru diha Empo Rua.  " Du kudut lako dise kakong lalong ho, ne nggo'  artin: "kakor o a.... sai le one sewe mese". Manuk  lalong kakor sampe  lima ngkalin  sampe  sai le mbaru diha Empo Rua.  Ole.... manga nai toe dia'n hia empo Rua latang te ite.  Hia kudut mbele  ami," jaong diha Wela Runus one nain. Ise so' toe nganceng saka sumang agu hia Empo Rua'.
Sai one mbaru diha Empo Rua'  ise. Reges tawan hia Empo Rua agu Wulu  Jo. Wulu  Jo ho' wina diha Empo Rua.Tawa regek ise naka  lelo  molas  dise so't  mai. Poli  rencana  ming  lise: "Wela  Runus  paka  jiri nuru  te  hang  lise".
Tua wie tana.  Ngo toko  ise. Wela Runus agu hae molas toko one sa loa'ng, manuk lalong agu anak ata rona toko one sa loang., Empo Rua agu Wulu Jo toko one sa  lo'ang.
Bae liha  Wela Runus  nai toe  di'a  diha Empo Rua  agu Winan. Ise Wela Runus  toko  one mbaru  wancang bowok. "Ite to'ng losi one  nua wancang betong so  rantang mbele liha empo Rua.  Wela Runus pande ti'or   Wancang  te pande nua te losi dise. Denge recek de ata rona ho'. Sengo sangot. Pande apas  meu sengo sangat one wie ne ngoo'. Aku tombo one Empo Rua meut  pande sengo sangot," ancam de  ata rona ho'. "Nana, kudut mbele ite ise Empo Rua agu Wulu Jo'. Ami  kudut pande nua one loang kudut mbelos nitu kaut dite tong du lose mai one mai mbaru ho'. Jaong manuk  kudut  lelo keadaan dise Empo Rua'. pede  dise Wela Runus. "Eng eme ne nggitu ga, aku  jaong one  Manuk.  Wela Wunus agu hae molasn  tutak nggurus telu tongka one wie hitu.
Kakor  manuk lalong  ho'. "Kakor o... a.... Empo Rua - Wulu Jo  pu'ng toko." kakor de manuk du rehang tana.
"Kakor o a...., Empo        Rua -  Wulu Jo, toko tereng - toko lemot's ga.....". Du hitu.... mbelos one lewo ise Wela  Runus agu ase kaen.  Losi ise one mai mbaru diha Empo Rua- Wulu Jo -.  Tadang one mai mbaru dise ga.... Empo   Rua - Wulu Jo - ngo one loang  diha Wela Runus  kudut mbele anak koe so'. "Ole... lingga longgong one  loang. "Kuarang ajar anak koe  so. Kali poli losi kaut  dise. Gereng  meu. Aku  hang  agu  toko -tokos  tong," jaong diha  empo Rua. Lako kudu anak koe  telo so'  hia  Empo Rua.  Ise Wela Runus sai one sa sano. Manga haju eros  nitu. Ise tuke eta lobo  haju hitu   tepeng rantang ita liha Empo Rua. Kudu kin liha empo Rua.
 Gerak tana  ga..... Tuan  empo   Rua.  Sai one  Sano mese  hia. "Kali ho etas  nakeng  daku, wau  gelang. Meu kudut pande  nakeng laku leso' ho'. So  tara  losis  me. " jaong  de  Empo Rua. Tuke hia  empo rua ho'. Ise Wela Runus pu'ng pasang  sunta nggurus  one  gogong sot  poli ba  dise. Nukung worang le wae nggurus  one mai sunta lise. "Ide go... mas  mata diha  Empo  Rua. "Sampek..... mas  mata  daku,"  jaong di empo  Rua. "Sampe ta Wela Runus...." jaong diha  Empo  Rua. "Empo... kawe watu lolo empo," jaong diha Wela Runus. Kawe  liha. Co' poli hitu, Wela Runus. "Ole geleang koe mas kin mata daku. " Tente  one watu lolo  hitu  riti  dite  Empu Rua," jaong diha Wela Runus. Pande tu'ng  liha  Empo Rua. Apa jadin? Reu ritis, belas tuka.... wiga  matan  hia  Empo Rua. Woko poli matan Empo  Rua ho' ga, wau'  ise, kole ngger one  uma agu beo. Senang nai dise ai  nganceng kala  hia Empo Rua.

(JPS, 13 Sept. 2013).

 27. KULA, SEKI DE UKU SUKA  NANGKA (KOLANG - KUWUS)

Sale  Suka, Koang, Kuwus manga beo Suka. Manga telu uku bonen: Uku Suka Nangka, Uku Suka Ngkiong,  Uku Suka Banggang.
Iset Uku Suka Nangka manga sekid. Seki dise Kula. So' nunduk wiga toe hang Kula? Ne nggo' nundukn.  Epo dise agu ase kaen  ngo bang. Ise haeng Kula. Du hitu, sulit keta rasan lise te tapa agu te teneng kula ho. Du hitu  setenga mati te pande api. Pande apo du hitu, soseng taud  haju betong wigan manga api. Hitu ngasang asi soseng. Ngonde taung ise te pande api soseng. One sa golo, ita lise manga nera api. Ise tegi sengata kudut ngo emi api one golo hitu. Lako hia landing toe tara tua one golo hitu. Kali lelo saru liha api hitu. Mangkit ruisn lise  kali tadang.  Les  hia ho' kudut emi api. Hia ho' kole ngger one ase kaen hot susung hia te ngo emi api. Tombo liha so tara toe ba api. "Tadang bailn api hitu. Kali tadang.  Ruis le lelo  kali tadang woko lakoy," jaong diha. "Ta, te so'n di lami api de hau hitu e.  Mame lami nuru Kula ho' ga." wale dise. "Ole, patas  meu to, kali nganceng pande api meu, landing meu sengaja runing aku te emi api  sale golo hio. Kali pande dendang aku meu. Oh... eme ne nggitu ga, hang hanang koes meu nuru Kula hitu ge. "Aku agu wae daku, pu'ng ho' agu dengkir tedeng len  toe keta hang nakeng Kula," sumpa diha. Pu'ng hitu ga  iset Suka  Nangka  toe hang  nakeng (nuru) Kula.

(JPS, 28 April 2017. Sumber: Pater Egidius Ngarut, OFM, 74 ntaung. Hia tombo nunduk ho'  lau Pastoran St. Paskalis - Cempaka Putih, Jakarta Pusat  one leso Kamis,  tanggal 27 April 2017, jam 20:20 -21:15 pm). Pater Egy, OFM wae diha  Kraeng Jampi Suka.  Iset Suka Koang  manga hubungan agu Suka Wae Rana.) Ise Pater Egy, kaeng wa Tuwa, Golo Lajang - Pacar. Ata tua' liha sale mai Suka (Nangka) landing ipit one anak rona  rebeng te tegi nabit dise kudut lemek mose.)

28.


 WELA RUNUS AGU  KAMBU  LAWANG

Wela Runus ata molas. Molas dia rangan. Molas kole gaukn. Wela Runus kawing agu hia Kambu  Lawang. Kambu Lawang kudut ngo tadang. Weki mendon hia Wela Runus ga.  Manga peden hia latang hia Wela Runus. "Wela Runus, aku kudut ngo tana tadang. Lahos lako daku.  Pede daku one ite. Eme ata rona anak koe ho', tinu le hau. Landing, eme ine wai, mbele le hau, ati ga, na' te hang  daku," pede diha Kambu Lawang.
....................(bersambung)